Dialekty języka polskiego

1) Zadane egzaminy z gramatyki historycznej języka polskiego i historii języka polskiego.

2) Znajomość podstawowych faktów związanych z rozwojem polszczyzny ogólnej.

przedmiot fakultatywny

0,7 ECTS: Godziny realizowane na zajęciach i godziny kontaktowe

1) Podział terytorialny polszczyzny: 0,1 ECTS

2) Opis cech językowych dialektów wielkopolskiego, małopolskiego, mazowieckiego i śląskiego: 0,1 ECTS

3) Opis gwar miejskich: 0,1 ECTS

4) Fonetyka gwarowa: 0,1 ECTS

5) Morfologia gwarowa: 0,1 ECTS

6) Leksyka gwarowa: 0,1 ECTS

7) Analiza pisanych i mówionych (nagrania) tekstów gwarowych: 0,1 ECTS

0, 2 ECTS: Czas poświęcony na pracę indywidualną studenta

0,1 ECTS: Czas wymagany do przygotowania się do egzaminu

K_W12; K_W15

Student:

W1: zna miejsce dialektologii w obrębie innych nauk o języku

W2: zna główne dialekty języka polskiego i ich cechy fonetyczne, morfologiczne i leksykalne

W3: rozumie charakter procesów fonetycznych, które zachodziły w gwarach polskich

W4: zna zasady zapisu tekstów gwarowych

W5: umie się posługiwać atlasami gwarowymi

W6: wie, jaki wpływ na rozwój kultury mają języki regionalne

K_U18

Student:

U1: potrafi na podstawie cech fonetycznych zakwalifikować tekst gwarowy do odpowiedniego dialektu

U2: rozpoznaje podstawową leksykę ze względu na jej zróżnicowanie geograficzne

U3: odróżnia cechy gwarowe od cech regionalnych

U4: umie zapisywać teksty gwarowe

U5: potrafi prowadzić badania terenowe w zakresie dialektologii

K_K02

Student:

K1: wykazuje rozumienie dotyczące przemian kulturowych na obszarach wiejskich

K2: docenia wagę języka regionalnego w tworzeniu "małych ojczyzn"

K3: pozytywnie waloryzuje przywiązanie do tradycji lokalnej, wyrażającej się m.in. poprzez mówienie lokalną odmianą języka

K4: ma świadomość, że język jest czynnikiem kulturo- i socjotwórczym

- ćwiczeniowa
- pomiaru w terenie
- referatu

Przedmiot koncentruje się na geograficznym zróżnicowaniu języka polskiego, tzn. na obserwacji i opisie dialektów i gwar, tj. mowy ludności wiejskiej. Studenci zapoznają się również podczas kursu z odmianami regionalnymi polszczyzny. Podczas kursu omawia się zjawiska gwarowe pod kątem ich odniesień do polszczyzny ogólnej ze wskazaniem tych elementów języka dialektalnego, które znajdują się poza normą.

1. Terytorialne odmiany polszczyzny; podstawowe pojęcia i terminy; gwara, socjolekt, dialekt, narzecze; dialektyzm, regionalizm, prowincjonalizm. Stan badań i osiągnięcia dialektologii polskiej: mapy, słowniki, atlasy, monografie. Ugrupowanie dialektów polskich oraz podstawowe kryteria tego podziału — mazurzenie oraz tzw. fonetyka międzywyrazowa.

2. Środowiskowe i zawodowe odmiany polszczyzny. Terytorialne a socjalne, zawodowe i stylistyczne (tu zwłaszcza styl potoczny) zróżnicowanie języka.

3. Gwary miejskie (Kraków, Poznań, Lwów, Warszawa (dawniej i dziś), Łódź).

4. Charakterystyka dialektów języka polskiego (wielkopolskiego, małopolskiego, mazowieckiego, śląskiego).

5. Dialekty mieszane. Problem gwar przejściowych i mieszanych.

6. Leksyka gwarowa. Dialektyzmy i regionalizmy. Słowotwórstwo w gwarach.

7. Fonetyka i fonologia w gwarach polskich. Wybrane zagadnienia z zakresu konsonantyzmu: Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich; Wymowa spółgłosek wargowych twardych (m.in. zatrata dźwięczności v (też v') po spółgłoskach bezdźwięcznych, pomieszanie wo- z uo-); Odmienna od ogólnopolskiej realizacja spółgłosek przedniojęzykowych (m.in. zachowanie elementu drżącego przy wymowie frykatywnego r', wymowa ł oraz l); Spółgłoski tylnojęzykowe w dialektach (zwłaszcza tzw. IV kaszubska palatalizacja, mazowiecki brak fonemów tylnojęzykowych miękkich oraz małopol. przejście x-( > -k lub -f); Realizacja grup spółgłoskowych, m.in. dawne śr', źr'. Gwarowy system wokaliczny w porównaniu z językiem literackim: Inny zasób samogłosek — kontynuanty dawnych samogłosek długich; Zmiany zależne warunkowane sąsiedztwem spółgłosek półotwartych; Tendencja do dyftongicznej wymowy, zwłaszcza samogłosek nagłosowych; Odstępstwa od przegłosu, oboczność -'ew // -ow oraz formy z e ruchomym; Samogłoski nosowe w dialektach — archaizmy i innowacje w zakresie realizacji barwy ustnej i wartości nosowej tych głosek.

8. Innowacje i archaizmy fleksyjno-składniowe w gwarach polskich. Deklinacja rzeczowników: wahania rodzaju gramatycznego w M lp.; repartycja końcówek D. lp. r.m. -a i -u; końcówki C. lp. r.m.; kategoria męskoosobowości w dialektach; frekwencja końcówki D. lm. -ów; formy archaiczne, m.in. D. i B. lp. żeńskich rzeczowników miękkotematowych, końcówki liczby podwójnej. Deklinacja zaimkowo-przymiotnikowa. Odmienne od ogólnopolskich końcówki w koniugacji czasowników.

9. Analiza językowa tekstów gwarowych.

Materiały

[1] Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, pod red. Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty, t. 1-7, Wrocław 1979-1992.

[2] K. Dejna, Atlas polskich innowacji dialektalnych, Warszawa-Łódź 1994.

[3] H. Horodyska-Gadkowska, A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba (opr.), Atlas gwar mazowieckich, t. 1-4, Wrocław 1971-1978.

[4] J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911.

[5] M. Małecki, K. Nitsch, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kraków 1934.

[6] Mały atlas gwar polskich, , red. Kazimierz Nitsch (t. I-II), Mieczysław Karaś (t. III-XIII), Wrocław 1957-1970.

[7] K. Nitsch, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1968.

[8] Słownik gwar polskich, opr. przez Zakład Dialektologii UP PAN w Krakowie, 1.1, Wrocław 1982.

[9] H. Sędziak, Łomżyńskie teksty gwarowe, Łomża-Kielce 1996.

[10] Z. Stieber, H. Popowska-Taborska, Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, t. 1-15, Wrocław 1964-1978.

Literatura podstawowa

[1] B. Bartnicka-Dąbkowska, Podstawowe wiadomości z dialektologii polskiej z ćwiczeniami, Warszawa 1959.

[2] Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, Wrocław-Kraków 1999 (wybrane hasła).

[3] K. Dejna, Dialekty polskie, Wrocław 1992.

[4] S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995.

[5] Stanisław Grabias, Środowiskowe i zawodowe odmiany języka — socjolekty, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993, s. 223-241.

[6] Kwiryna Handke, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Wrocław 1993, s. 191-211.

[7] H. Karaś (red.), Gwary polskie. Przewodnik multimedialny, [w:] http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/

[8] M. Kucała, Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków 1994.

[9] M. Kucała, Gwary i regionalne odmiany polszczyzny w XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, pod red. S. Dubisza i S. Gajdy, Warszawa 2001, s. 193-198.

[10] K. Nitsch, Dialekty języka polskiego, Wrocław 1957.

[11] J. Reichan, Gwary polskie w końcu XX wieku, [w:] Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, pod red. W. Pisarka, Kraków 1999, s. 262-278.

[12] S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1984.

Literatura uzupełniająca

[1] J. Anusiewicz, J. Skawiński, Słownik polszczyzny potocznej, wyd. 2 popr., Warszawa 1998.

[2] J. Bartmiński, Folklor — język — poetyka, Wrocław 1990.

[3] Jerzy Bartmiński, O języku folkloru, Wrocław 1973.

[4] Jerzy Bartmiński, Styl potoczny, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993, s. 115-134.

[5] Stanisław Bąk, Mowa polska na Śląsku, Wrocław 1974.

[6] Józef Borzyszkowski, Dzieje ruchu kaszubsko-pomorskiego a kwestia języka, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. Elżbieta Wrocławska i Jadwiga Zieniukowa, Warszawa 2003, s. 129-145.

[7] Tadeusz Brajerski, Jak mogło powstać polskie mazurzenie, [w:] T. Brajerski, O języku polskim dawnym i dzisiejszym, Lublin 1995, s. 65-70 (pierwodruk: BPTJ XVIII, 1954, s. 1-7).

[8] Tadeusz Brajerski, O mazurzeniu po raz wtóry, [w:] T. Brajerski, O języku polskim dawnym i dzisiejszym, Lublin 1995, s. 391-402 (pierwodruk: "Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Językoznawcze" II, 1973, z. 47, s. 31-42).

[9] Tadeusz Brajerski, Jeszcze w sprawie zmiany -ch>-k, [w:] T. Brajerski, O języku polskim dawnym i dzisiejszym, Lublin 1995, s. 63-64.

[10] Edward Breza, Kaszubszczyzna wśród języków słowiańskich, jej status językowy, [w:] Kaszubszczyzna w świecie, red. J. Samp, Wejherowo 1994, s. 7-19.

[12] A. Czesak, J. Okoniowa, J. Waniakowa, Standard zapisu fonetycznego polskich tekstów gwarowych, Kraków 2004

[13] Antoni Furdal, Klasyfikacja odmian współczesnego języka polskiego, Wrocław 1973.

[14] Stanisław Grabias, Język w zachowaniach społecznych, Lublin 203.

[15] Zbigniew Greń, Dzieje polityczne Śląska Cieszyńskiego w świetle leksyki regionalnej, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki. Pamięci Profesora Franciszka Sławskiego, red. Jerzy Rusek, Wiesław Boryś i Leszek Bondarczuk, Kraków 2002, s. 249-258.

[16] Zbigniew Greń, Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe, Warszawa 2000.

[17] Monika Gruchmanowa, Małgorzata Witaszek-Samborska, Małgorzata Żak-Święcicka, Mowa mieszkańców Poznania, Poznań 1986.

[18] Język kaszubski: poradnik encyklopedyczny, pod red. Jerzego Tredera, Gdańsk 2002.

[19] Zenon Klemensiewicz, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, [w:] idem, W k®egu języka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961, s. 101-156.

[20] Halina Koneczna, Co to jest mazurzenie?, „Poradnik Językowy”, 1953, z. 9, s. 1-17.

[21] Jadwiga Kowalik, Regionalizmy leksykalne w mowie mieszkańców Krakowa, [w:] „Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa", cz. 2, Kraków 1984

[22] Anna Kowalska, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa 1991.

[23] Anna Kowalska, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa 2001.

[24] Marian Kucała, O słownictwie ludzi wyzbywających się gwary, BPTJ XIX, 1960.

[25] Halina Kurkowska, Próba charakterystyki socjolingwistycznej współczesnego języka polskiego, [w:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, praca zbiorowa pod red. H. Kurkowskiej, Warszawa 1981, s. 7-46.

[26] Zofia Kurzowa, Język polski Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, Warszawa-Kraków 1985 (rozdz. VI. Lwowska gwara miejska)

[27] Witold Mańczak, Czy istnieje kaszubski język?, „Język Polski” LXXXV, s.33-41.

[27] Jerzy Podracki, Wiechowska gwara Warszawy, [w:] Artykuły i materiały, s.19-32

[28] Polszczyzna Śląska. Historia i współczesność, pod red. Bogusława Wyderki, Opole 1997.

[29] Hanna Popowska-Taborska, Kaszubszczyzna. Zarys dziejów, Warszawa 1980.

[30] Region, regionalizm — pojęcia i rzeczywistość, pod red. Kwiryny Handke, Warszawa 1993.

[31] Zenon Sobierajski, Charakterystyka gwar wielkopolskich, Literatura Ludowa IX, 1965, z.2-3,s.3-8.

[32] Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa, red. Bogusław Dunaj, t. 1-3, Kraków 1981-1991.

[33] Witold Taszycki, Dawność tzw. mazurzenia w języku polskim, [w:] „Rozprawy i studia polonistyczne", t. II, s. 166-189.

[34] Witold Taszycki, O małopolskich formach grok 'groch', na nogak 'na nogach', robiłek 'robiłech = robiłem', [w:] „Rozprawy i studia polonistyczne", t. II, s. 210-216.

[35] Adam Tomaszewski, Mowa ludu wielkopolskiego. Charakterystyka ogólna, Poznań 1934,

[36] Jerzy Treder, Edward Breza, Sytuacja socjolingwistyczna kaszubszczyzny, [w:] Kultura — Język — Edukacja, t. 3, red. Robert Mrózek, Katowice 2000.

[37] Bronisław Wieczorkiewicz, Gwara warszawska dawniej i dziś, Warszawa 1974 (zwłaszcza rozdz. Maniery stylistyczne gwary warszawskiej, s.63-77 oraz Gwara studencka, s.336-351)

[37] Anna Wierzbicka, Gwary, żargony, style, [w:] A. Wierzbicka, O języku dla wszystkich, wyd. 2, rozszerz., Warszawa 1967, s. 120-136.

[38] Alfred Zaręba, Dialekty mieszane i przejściowe w ujęciu diachronicznym (na przykładzie polsko-słowackiej gwary Hut i Borowego), [w:] „Pisma polonistyczne i slawistyczne", Warszawa 1983, s. 158-178.

1) Ocena ciągła (bieżące przygotowanie do zajęć i aktywność);

2) Praca semestralna (referaty z obecności cech dialektalnych w języku osób publicznych);

3) Egzamin pisemny, połączony z wysłuchaniem nagrania tekstu dialektalnego i tekstu z elementami cech dialektalnych.