Etnologia Bałkanów

Mimo różnych ujęć i konkurujących poglądów wiadomo mniej więcej jak przebiegają geograficzne granice Bałkanów. Z kolei dziedzictwo rzymskie, bizantyńskie, osmańskie, a po części także austro-węgierskie, powodowało, że w dziejach każdej z grup etnicznych czy każdego z narodów zamieszkujących ten region można zauważyć podobny przebieg procesów historycznych i społecznych, a także szereg wspólnych cech i wzorów kulturowych. Nasuwa się zatem myślenie o istnieniu swoistej kultury bałkańskiej, tudzież kultury Bałkanów. Nie jest ona sumą wszystkich pomniejszych kultur narodowych, ludowych czy etnicznych, lecz punktem ich spotykania, a zarazem rezerwuarem, z którego każda z nich czerpie pełną garścią. Właśnie to przekonanie leży u podstaw tego seminarium. Materiał zaś, który będzie w ramach seminarium analizowany służy zaś pokazaniu i rozumieniu pewnych tendencji rozwojowych, procesów społecznych i wzorów kulturowych, które stanowią o specyfice ujętej jak wyżej kultury Bałkanów.

W ramach seminarium omawiane będą różne zjawiska społeczne i kulturalne, mając na uwadze kontekst historyczny i polityczny Bałkanów od wieku XIX aż po współczesność. Będziemy podejmowali dyskusję nad samą istotą funkcjonowania pojęcia „Bałkany”, nie tylko lokalnie, ale także szerzej w Europie i w Polsce. Celem zajęć jest aby w ramach dyskusji studenci spojrzeli w sposób pogłębiony na szereg zagadnień i problemów, które albo nie są w ogóle eksponowane w literaturze naukowej na temat Bałkanów, albo bywają przedmiotem powierzchownych opisów w prasie, często nastawionej na sensacyjność. I wreszcie, seminarium to stanie się swoistym forum, w którym będziemy dyskutować o sposobie, w jakim naukowcy, publicyści czy artyści, bez względu na pochodzenie i przynależność polityczno-społeczną, orientalizują Bałkany, wykorzystując stare stereotypy lub tworząc nowe. Idzie zatem o to, żeby wytypować dyskurs na temat Bałkanów i zająć się jego analizą w sposób krytyczny.

Omawianiu tekstów, artykułów i fragmentów książek w miarę możliwości towarzyszyć będą także filmy etnograficzne i dokumentalne. Zajęcia zaś będą organizowane wokół szeregu tematów:

1. Pojęcie kultury i różne jej oblicza – zajmiemy się w tych zajęciach trzema osłonami pojęcia kultury, dwoma klasycznymi i jednym bliższym naszym czasom. Celem zajęć jest nie tylko podyskutować na temat często używanego czy nadużywanego pojęcia kultury, ale także zwrócić uwagę na różne jej odmiany, jak kultura ludowa, narodowa, lokalna i globalna.

- R. Benedict, Wzory kultury, Muza SA, Warszawa 1999,2002: rozdziały I-III, s. 78-138 (fakultatywnie można przeczytać także wstęp autorstwa Antoniny Kłoskowwskiej do pierwszego wydania tej książki, umieszczony także w wydaniu Muzy, s. 7-55)

- S. Czarnowski, Kultura [w:] tegoż, Dzieła, T. I, Warszawa 1956, s. 13-23; lub tegoż, Kultura, Wyd. Akad. Żak, Warszawa 2005, s. 9-23

- W. Burszta, Różnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność, Poznań 2004, r. II Dole i niedole pojęcia kultury, s. 29-49.

2. Wokół etnografii, etnologii, antropologii społecznej, antropologii kulturowej, socjologii… – celem tych zajęć nie jest omawianie każdej z tych dyscyplin, a raczej przyjrzenie się sposobom, w jakim każda a nich podchodzi do pojęcia kultura i zachodzącym na tym tle relacjom między tymi dyscyplinami. Takie podejście ma służyć nie tylko uzyskaniu wiedzy, ale także uświadomieniu różnych narzędzi i mechanizmów przydatnych w pracy badawczej lub animatorskiej.

- E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Wyd. II, Warszawa 1997, Rozdz. I-III: Przedmiot antropologii; Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku; Dyscypliny naukowe splatające się z antropologią, s. 15-54

- A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Wyd. PWN, Warszawa 2007, r. I pt. Wyodrębnienie socjologii kultury a pojęcie kultury, s. 17-31; r. VIII pt. Modele i funkcje symbolicznego komunikowania, s. 158-173.

3. Wstępne punkty orientacyjne: grupy etniczne, mniejszości etniczne, wspólnoty religijne, słowem kto i gdzie żyje na Bałkanach – zajęcia te mają charakter na wpół praktyczny. Studenci i studentki zostaną podzieleni na grupy i każda z nich będzie przygotowała prezentację na temat grup etnicznych, mniejszości etnicznych i wspólnot religijnych zamieszkujących Bałkany współcześnie. Zajęcia mają charakter warsztatowy i stanowią wstęp do kolejnych bloków tematycznych.

- J. Cvijić, The Geographical Distribution of the Balkan Peoples, [w:] Geographical Review, Vol. 5, No. 5, 1918, s. 345-361.

- J. Cvijić, The Zones of Civilization of the Balkan Peninsula, [w:] Geographical Review, Vol. 5, No. 6, 1918, s. 470-482.

4. Tradycyjne struktury społeczne, rodzina, pokrewieństwo, role społeczne – w tym bloku będziemy poświęcać uwagę tradycyjnym formom organizacji życia społeczeństwo. Punktem wyjścia będzie pojęcie pokrewieństwa, ale główny cel jest przyjrzenie się relacjom jednostka-społeczność, rzecz jasna, w kontekście bałkańskim.

- M. Bauman, Zadruga w Jugosławii, próba typologii, [w:] Lud, t. 63, 1981, s. 105-120

- P. Vlahović, Kultura ludowa Serbii, Kraków 1991 (zostaną udostępnione wybrane fragmenty o zadrudze)

- Ch. Vakarelski, Etnografia Bułgarii, Wrocław 1965 (zostaną udostępnione wybrane fragmenty o organizacji bułgarskiego domu)

5. Prawa zwyczajowe i ramy życia społecznego – w tym bloku będziemy omawiali żywotność i użyteczność praw zwyczajowych na Bałkanach, skupiając uwagę nie tylko na tym, „jak było dawniej”, ale także na przemianach ostatnich lat. Chodzi zatem w tych zajęciach także o to, aby dekonstruować tzw. etnologiczną teraźniejszość i dostrzec nie tyle stan faktyczny, ile kolejne fazy procesu przemian praw i norm zwyczajowych. Ze względu na objętość kwestii o charakterze teoretycznym i empirycznym przewiduje się rozciągnięcie tego bloku tematycznego na dwa zajęcia.

- A. Kojder, Godność i siła prawa, Warszawa 2001, rozdziały: „Prawo zwyczajowe i pluralizm prawny” oraz „Norma Społeczna i norma prawna”, s. 207-249.

- P. Vlahović, Kultura ludowa Serbii, Kraków 1991 (zostanie udostępniony wybrany fragment o prawie zwyczajowym wśród Serbów)

- Ch. Vakarelski, Etnografia Bułgarii, Wrocław 1965 (zostanie udostępniony wybrany fragment o prawie zwyczajowym wśród Bułgarów)

- F. Tarifa, Of Time, Honor, and Memory: Oral Law in Albania, [w:] Oral Tradition, 23/1 (2008): 3-14 (tekst dostępny on-line)

- T. Mangalakova, The Kanun in present day Albania, Kosovo and Montenegro, IMIR Sofia 2004, s. 16 (tekst dostępny on-line)

- A. Young, M. Mustafa, Feud narratives: contemporary deployments of kanun in Shala Valley, northern Albania, [w:] Anthropological Notebooks 14 (2), Ljubljana 2008, s. 87-107.

6. Religia, obrzędowość i praktyki społeczne w życiu codziennym i odświętnym, dawniej i dziś – wychodząc od dychotomii sacrum i profanum, oraz korzystając z bogatego materiału etnograficznego, ten blok tematyczny ma na celu pokazania tradycyjnych sposobów organizacji i uporządkowania życia społecznego za pomocą różnych obrzędów. Ponownie, ze względu na dużą objętość omawianie materiału może się rozciągnąć na dwóch zajęciach.

- P. Vlahović, Kultura ludowa Serbii, Kraków 1991 (zostaną udostępnione wybrane fragmenty o tradycyjnych obrzędach Serbów)

- Ch. Vakarelski, Etnografia Bułgarii, Wrocław 1965 (zostaną udostępnione wybrane fragment o prawie zwyczajowym wśród Bułgarów)

- T. Bringa, Being Muslim the Bosnian Way, Princeton 1995, r. IV pt. Marriage and marriage procedures, s. 119-157; oraz r. V Caring for the Living and the Souls of the Dead, s. 158-196.

- M. Lubaś, Różnowiercy, Kraków 2012, r. 4 pt. Rytuały i granice, s. 135-198.

7. Pogranicza, granice społeczne, sąsiedztwo – w tym bloku zajęć omawiać będziemy różne oblicza pograniczy, zarówno historycznie, jak i współczesne, zarówno geograficzne, jak i kulturowe. Punktem wyjścia jest definicja pograniczy sformułowana niegdyś przez Glorię Anzalduę, która dostrzega pogranicze nawet w spotkaniu dwóch osób, będących wobec siebie innymi. Bałkany uchodzą za pogranicze, zatem warto na tym tle uprawiać nieco antropologię pogranicza.

- J. Straczuk, Kulturowe zróżnicowania pogranicza, [w:] J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, Warszawa 2006, s. 145-163.

- E. Canetti, Ocalony język, część I pt. Ruszczuk 1905-1911, s. 7-60.

- J. Rapacka, Pogranicze wojskowe [w:] Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa 1997, s. 130-139.

- M. Lubańska, Synkretyzm a podziały religijne w Bułgarskich Rodopach, r. 3 pt. Dobrosąsiedztwo a resentymenty względem sąsiadów innowierców, s. 62-98.

- [Do wyboru] P. Ballinger, ‘Authentic hybrids’ in the Balkan Borderlands, [w:] Current Anthropology, Vol. 45, No. 1, 2004, s. 31-60.

8. Kobiety, mężczyźni, role społeczne i ekonomie życia codziennego – w tym bloku zajęć przyjrzymy się życiu codziennemu i ekonomii w skali mikro. Na ich tle właśnie ujawniają się role społeczne przypisane jednostkom, a w tym obszarze najlepiej dają o sobie znać konsekwencje zmiany społecznej.

- T. Bringa, Being Muslim the Bosnian Way, Princeton 1995, r. 3 pt. Men, Women and the House, s. 85-118.

- A. Simić, Machismo and Cryptomatriarchy: Power, Affect, and Authority in the Contemporary Yugoslav Family, [w:] Ethos, Vol. 11, No. ½, 1983, s. 66-86.

- F. Tarifa, Balkan Societies of “Social Men”: Transcending Gender Boundaries, [w:] Societies Without Borders 2 (2007) 75–92.

9. Granice etniczne: (e)migracja ze wsi do wielkich miast, stare i nowe diaspory – w tym bloku tematycznym zajmiemy się problematyką migracji, ruchów ludności oraz rolą diaspor dawniej i we współczesnych Bałkanach, a punktem wyjścia będzie koncepcja granic społecznych Fredrika Bartha.

- F. Barth, Grupy i granice etniczne: społeczna organizacja różnic kulturowych, [w:] M. Kempny, E. Nowicka, Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, kontynuacje, Warszawa 2006, s. 348-380.

- J.Petera, Wędrówki pasterzy Arumunów w Albanii, [w:] Etnografia Polska, t. VI, s. 192-201 [tekst dostępny na cyfrowaetnografia.pl].

- P. J. Marković, Gastarbeiters as the factor of modernization in Serbia, [w:] Istorija 20. veka, 2/2005, s. 145-162.

- J. Vullnetari, R. King, Remittances, gender and development, London 2011, r. 3 pt. Albanian migration, remittances and gender, s. 47-69.

- K. Bielenin, Peczalbarskie wesele prestiż, tradycja i więzi rodzinne w zachodniej Macedonii, s. 17, [tekst dostępny w cyfrowaetnografia.pl].

9. Od oralności w piśmienność, od kultury ludowej do kultury narodowej – w tym i następnym bloku zajęć będziemy omawiać najważniejsze aspekty zmian społeczno-politycznych, przez które Bałkany przeszły w XIX i XX wieku, tj. tworzenie wspólnot narodowych. Punktem wyjścia, a zarazem linią przewodnią, obok omawiania innych czynników modernizacyjnych, będzie perspektywa komunikacyjna czyli akcent na przemianę mediów międzyludzkiej komunikacji.

- P. Bogatyriew, R. Jakobson, Folklor jako swoista forma twórczości, [w:] P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1975, s. 168-182.

- J. Goody, I. Watt, Następstwa piśmienności, [w:] Communicare. Almanach antropologiczny, nr 2, 2007.

- B. Kremenliev, Social and cultural changes in Balkan music, [w:] Western Folklore, Vol. 34, No. 2 (Apr., 1975), pp. 117-136.

10. Upolitycznienie etniczności, kultury narodowe i etnologie narodów – wraz z powstaniem kultur narodowych, ukształtowały się także „narodowe” etnologie, czyli badania etnologiczne skupiające się przede wszystkim na dziejach własnego ludu/narodu. Zajęcia mają na celu pokazanie tego procesu, by następnie podjąć krytyczną dyskusję nad dynamiką, konsekwencjami społeczno-politycznymi, a nawet przydatnością takiego ujęcia badawczego. Będą one zatem swoistym podsumowaniem całego kursu, by wrócić tym samym do punktu wyjścia, czyli do dyskusji nt. istnienia kultury Bałkanów i przydatności etnologii Bałkanów.

- K. Roth, Folklore and Nationalism. The German Example and its Implications for the Balkans [w:] Ethnologia Balcanica, vol. 2, 1998, s. 69-79.

- W. Paprocka, Tradycja ludowa a kultura narodowa po II wojnie światowej, [w:] Etnografia Polska, t. XXVII, z. 2, s. 11-33 [tekst dostępny na cyfrowaetnografia.pl].

- J. Adamczewski, Etnografia w Bułgarii, [w:] Lud, t. 65, 1981, s. 171-195. [tekst dostępny na cyfrowaetnografia.pl]

- Z. Szromba-Rysowa, Etnografia rumuńska, [w:] Etnografia Polska, t. XVIII: 1974 z. 1, s. 63-84. [tekst dostępny na cyfrowaetnografia.pl]

Podstawą do zaliczenia będą: uczestnictwo i aktywność na zajęciach oraz – niezbędne do tego – przeczytane lektury. Efekty z zakresu wiedzy będą sprawdzane przez weryfikację przygotowanych prezentacji i przeczytanej ze zrozumieniem zadanej lektury na poszczególne zajęcia. Pod uwagę będą brane tutaj i oceniane umiejętności studentów z zakresu wskazanego w efektach kształcenia, w tym przede wszystkim dotyczące umiejętności i kompetencji społecznych. Te będą poddawane ciągłej ocenie w trakcie trwania zajęć stosownie do używanych metod dydaktycznych (np. praca z tekstem, w grupie, dyskusja, umiejętność korzystania z elementów wykładu w trakcie zajęć, itd.). Waga uczestnictwa w ocenie końcowej: 50%.

W ramach zajęć mogą się odbyć cztery niezapowiedziane sprawdziany piętnastominutowe, które mają na celu sprawdzanie znajomości tekstów przez studentów. Dozwolone są dwie nieobecności, każda dodatkowa nieobecność musi być zaliczana w ramach rozmowy z prowadzącym. To samo dotyczy także niezaliczonego sprawdzianu. W razie trudności z lekturą tekstów w języku angielskim podejmiemy wspólne działania umożliwiające efektywną prace z tekstem (tłumaczenie, teksty zastępcze).

Nieobecności powyżej dwóch zajęć wymagają zaliczenia stosownego materiału przed przystąpieniem do końcowej rozmowy zaliczeniowej, po uzgodnieniu z prowadzącym przedmiot w trakcie konsultacji. Nieobecność na poziomie 50% zajęć uniemożliwia ich zaliczenie. Wyjątkiem są następujące sytuacje: w przypadku uzasadnionej niemożności uczestniczenia w zajęciach studenci posiadający indywidualną organizację lub tok studiów, a także przebywających w ramach wymiany międzynarodowej zagranicą, zobowiązani są do ustalenia formy zaliczenia zajęć przed ich rozpoczęciem lub w pierwszym okresie ich trwania.

Podstawą do zaliczenia będzie aktywne uczestnictwo w zajęciach oraz praca końcowa (od 5 do 7 stron, półtora odstępu, czcionką dwunastką w Times New Roman – szczegóły techniczne podane na zajęciach). Waga uczestnictwa w ocenie końcowej: 50%.

Warunkiem zaliczenia jest zaś osiąganie 70% efektywności pracy studenta/tki.