Historia języka rosyjskiego

Celem kształcenia w ramach wykładów z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 15 godz.) jest zapoznanie studentów z początkami piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego (do wieku XV) oraz z historią kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego (z uwzględnieniem charakterystycznych cech gwarowych); wykłady kończą się zaliczeniem z oceną.

UWAGA! W zależności od sytuacji dopuszcza się zmianę przewidywanej formy stacjonarnej zajęć wykładowych (z nadrzędnym językiem polskim i podrzędnym rosyjskim) na zdalną, przy wykorzystaniu platform MS Teams i Moodle.

***

Џель лекций по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 15 часов) – познакомить студентов с началом восточнославянской письменности (до XV в.), a также с историей формирования русской фонетической системы (с учётом диалектных особенностей). В конце семестра зачёт (оценка).

Wykłady w semestrze letnim obejmują następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Wprowadzenie do historii języka rosyjskiego [rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; periodyzacja historii języka rosyjskiego – główne etapy i ich charakterystyka].

2. Źródła poznania historii języka rosyjskiego [cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy (orto)grafii].

3. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego [przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych].

4. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

5. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

6. Z historii języka literackiego na Rusi [„pierwsza fala wpływów południowosłowiańskich”; tzw. cerkiewnosłowiańska redakcja ruska; zabytek redakcji (staro)ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; przegląd lokalnych odmianek staroruskich; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi].

7. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

8. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

9. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

10. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

11. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

12. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

13. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

14. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

15. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [osobliwości fonetyczne gwar: północno-, środkowo- i południoworosyjskich].

***

Лекции – подробные вопросы:

1. Введение в историю русского языка (распад праславянского языкового единства; три славянских макродиалекта: западный, восточнославянский, южный; восточные славяне в древнегреческих и древнелатинских источниках и в „Повести временных лет”; зачатки древнерусской государственности; периодизация истории русского языка – главные этапы и их характеристика).

2. Источники познания истории русского языка (древние восточнославянские азбуки – киррилица и глаголица; „роусьскы писмены” по Истрину/„росьскы писмены” по Георгиеву; „гнездовская надпись” и т.п. – неужели протокиррилица?; избранные памятники древнерусской письмености – классификация по материалу: рукописи, грамоты, надписи; классификация по содержанию и предназначению: памятники церковной/светской литературы; внешняя сторона текстов – материал, украшение, графика: устав, полуустав, скоропись; начало печати на Руси и первые печатные книги; новый гражданский шрифт – т.н. „гражданка” и орфографические реформы).

3. Из методологии диахронного языкознания (предмет и типы исследований, отрасли диахронного языкознания; методы историко-языковых исследований; хронология языковых явлений).

4. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сoссюра, закон Шахматова).

5. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

6. Из истории литературного языка Древней Руси („первое южнославянское влияние”; т.н. русский извод/русская редакция церковнославянского текста; церковнорусский памятник – древнерусский памятник; типы восточнославянских редакций/ изводов и их особенности; локальные варианты древнерусской письменности; начало литературного языка на Руси).

7. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

8. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

9. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

10. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

11. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

12. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

13. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

14. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

15. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Celem kształcenia w ramach wykładów z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 15 godz.) jest zapoznanie studentów z początkami piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego (do wieku XV) oraz z historią kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego (z uwzględnieniem charakterystycznych cech gwarowych); wykłady kończą się zaliczeniem z oceną.

UWAGA! W zależności od sytuacji dopuszcza się zmianę przewidywanej formy stacjonarnej zajęć wykładowych (z nadrzędnym językiem polskim i podrzędnym rosyjskim) na zdalną, przy wykorzystaniu platform MS Teams i Moodle.

***

Џель лекций по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 15 часов) – познакомить студентов с началом восточнославянской письменности (до XV в.), a также с историей формирования русской фонетической системы (с учётом диалектных особенностей). В конце семестра зачёт (оценка).

Wykłady w semestrze letnim obejmują następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Wprowadzenie do historii języka rosyjskiego [rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; periodyzacja historii języka rosyjskiego – główne etapy i ich charakterystyka].

2. Źródła poznania historii języka rosyjskiego [cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy (orto)grafii].

3. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego [przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych].

4. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

5. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

6. Z historii języka literackiego na Rusi [„pierwsza fala wpływów południowosłowiańskich”; tzw. cerkiewnosłowiańska redakcja ruska; zabytek redakcji (staro)ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; przegląd lokalnych odmianek staroruskich; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi].

7. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

8. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

9. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

10. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

11. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

12. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

13. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

14. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

15. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [osobliwości fonetyczne gwar: północno-, środkowo- i południoworosyjskich].

***

Лекции – подробные вопросы:

1. Введение в историю русского языка (распад праславянского языкового единства; три славянских макродиалекта: западный, восточнославянский, южный; восточные славяне в древнегреческих и древнелатинских источниках и в „Повести временных лет”; зачатки древнерусской государственности; периодизация истории русского языка – главные этапы и их характеристика).

2. Источники познания истории русского языка (древние восточнославянские азбуки – киррилица и глаголица; „роусьскы писмены” по Истрину/„росьскы писмены” по Георгиеву; „гнездовская надпись” и т.п. – неужели протокиррилица?; избранные памятники древнерусской письмености – классификация по материалу: рукописи, грамоты, надписи; классификация по содержанию и предназначению: памятники церковной/светской литературы; внешняя сторона текстов – материал, украшение, графика: устав, полуустав, скоропись; начало печати на Руси и первые печатные книги; новый гражданский шрифт – т.н. „гражданка” и орфографические реформы).

3. Из методологии диахронного языкознания (предмет и типы исследований, отрасли диахронного языкознания; методы историко-языковых исследований; хронология языковых явлений).

4. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сoссюра, закон Шахматова).

5. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

6. Из истории литературного языка Древней Руси („первое южнославянское влияние”; т.н. русский извод/русская редакция церковнославянского текста; церковнорусский памятник – древнерусский памятник; типы восточнославянских редакций/ изводов и их особенности; локальные варианты древнерусской письменности; начало литературного языка на Руси).

7. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

8. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

9. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

10. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

11. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

12. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

13. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

14. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

15. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Celem kształcenia w ramach wykładów z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 15 godz.) jest zapoznanie studentów z początkami piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego (do wieku XV) oraz z historią kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego (z uwzględnieniem charakterystycznych cech gwarowych); wykłady kończą się zaliczeniem z oceną.

***

Џель лекций по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 15 часов) – познакомить студентов с началом восточнославянской письменности (до XV в.), a также с историей формирования русской фонетической системы (с учётом диалектных особенностей). В конце семестра зачёт (оценка).

Wykłady w semestrze letnim obejmują następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Wprowadzenie do historii języka rosyjskiego [rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; periodyzacja historii języka rosyjskiego – główne etapy i ich charakterystyka].

2. Źródła poznania historii języka rosyjskiego [cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy (orto)grafii].

3. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego [przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych].

4. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

5. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

6. Z historii języka literackiego na Rusi [„pierwsza fala wpływów południowosłowiańskich”; tzw. cerkiewnosłowiańska redakcja ruska; zabytek redakcji (staro)ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; przegląd lokalnych odmianek staroruskich; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi].

7. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

8. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

9. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

10. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

11. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

12. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

13. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

14. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

15. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [osobliwości fonetyczne gwar: północno-, środkowo- i południoworosyjskich].

***

Лекции – подробные вопросы:

1. Введение в историю русского языка (распад праславянского языкового единства; три славянских макродиалекта: западный, восточнославянский, южный; восточные славяне в древнегреческих и древнелатинских источниках и в „Повести временных лет”; зачатки древнерусской государственности; периодизация истории русского языка – главные этапы и их характеристика).

2. Источники познания истории русского языка (древние восточнославянские азбуки – киррилица и глаголица; „роусьскы писмены” по Истрину/„росьскы писмены” по Георгиеву; „гнездовская надпись” и т.п. – неужели протокиррилица?; избранные памятники древнерусской письмености – классификация по материалу: рукописи, грамоты, надписи; классификация по содержанию и предназначению: памятники церковной/светской литературы; внешняя сторона текстов – материал, украшение, графика: устав, полуустав, скоропись; начало печати на Руси и первые печатные книги; новый гражданский шрифт – т.н. „гражданка” и орфографические реформы).

3. Из методологии диахронного языкознания (предмет и типы исследований, отрасли диахронного языкознания; методы историко-языковых исследований; хронология языковых явлений).

4. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сoссюра, закон Шахматова).

5. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

6. Из истории литературного языка Древней Руси („первое южнославянское влияние”; т.н. русский извод/русская редакция церковнославянского текста; церковнорусский памятник – древнерусский памятник; типы восточнославянских редакций/ изводов и их особенности; локальные варианты древнерусской письменности; начало литературного языка на Руси).

7. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

8. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

9. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

10. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

11. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

12. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

13. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

14. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

15. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Celem kształcenia w ramach wykładów z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 15 godz.) jest zapoznanie studentów z początkami piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego (do wieku XV) oraz z historią kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego (z uwzględnieniem charakterystycznych cech gwarowych); wykłady kończą się zaliczeniem z oceną.

***

Џель лекций по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 15 часов) – познакомить студентов с началом восточнославянской письменности (до XV в.), a также с историей формирования русской фонетической системы (с учётом диалектных особенностей). В конце семестра зачёт (оценка).

Wykłady w semestrze letnim obejmują następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Wprowadzenie do historii języka rosyjskiego [rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; periodyzacja historii języka rosyjskiego – główne etapy i ich charakterystyka].

2. Źródła poznania historii języka rosyjskiego [cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy (orto)grafii].

3. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego [przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych].

4. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

5. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

6. Z historii języka literackiego na Rusi [„pierwsza fala wpływów południowosłowiańskich”; tzw. cerkiewnosłowiańska redakcja ruska; zabytek redakcji (staro)ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; przegląd lokalnych odmianek staroruskich; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi].

7. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

8. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

9. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

10. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

11. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

12. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

13. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

14. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

15. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [osobliwości fonetyczne gwar: północno-, środkowo- i południoworosyjskich].

***

Лекции – подробные вопросы:

1. Введение в историю русского языка (распад праславянского языкового единства; три славянских макродиалекта: западный, восточнославянский, южный; восточные славяне в древнегреческих и древнелатинских источниках и в „Повести временных лет”; зачатки древнерусской государственности; периодизация истории русского языка – главные этапы и их характеристика).

2. Источники познания истории русского языка (древние восточнославянские азбуки – киррилица и глаголица; „роусьскы писмены” по Истрину/„росьскы писмены” по Георгиеву; „гнездовская надпись” и т.п. – неужели протокиррилица?; избранные памятники древнерусской письмености – классификация по материалу: рукописи, грамоты, надписи; классификация по содержанию и предназначению: памятники церковной/светской литературы; внешняя сторона текстов – материал, украшение, графика: устав, полуустав, скоропись; начало печати на Руси и первые печатные книги; новый гражданский шрифт – т.н. „гражданка” и орфографические реформы).

3. Из методологии диахронного языкознания (предмет и типы исследований, отрасли диахронного языкознания; методы историко-языковых исследований; хронология языковых явлений).

4. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сoссюра, закон Шахматова).

5. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

6. Из истории литературного языка Древней Руси („первое южнославянское влияние”; т.н. русский извод/русская редакция церковнославянского текста; церковнорусский памятник – древнерусский памятник; типы восточнославянских редакций/ изводов и их особенности; локальные варианты древнерусской письменности; начало литературного языка на Руси).

7. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

8. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

9. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

10. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

11. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

12. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

13. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

14. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

15. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.