Początki kultury piśmienniczej Słowian Południowych

Brak

przedmiot obowiązkowy

godziny kontaktowe: 45 godz. (godziny zajęć konwersatoryjnych: 30 godz.; dyżury konsultacyjne i kontakt mailowy: 15 godz.); praca własna studenta (opanowanie materiału teoretycznego na podstawie studiów literaturowych, rozwiązywanie praktycznych zadań domowych; przygotowanie się do egzaminu): 30 godz.

Godziny realizowane z udziałem nauczycieli (30 godz.)

- udział w konwersatoriach – 30 godz.

Czas poświęcony na pracę indywidualną studenta (45 godz.)

- przygotowanie do ćwiczeń – 20 godz.

- przygotowanie do egzaminu – 10 godz.

W1: Student opanowuje teoretyczne podstawy z zakresu grafii, fonetyki, morfologii i składni pierwszego literackiego języka Słowian [K_W01, K_W02]; W2: przyswaja ogólne wiadomości na temat społeczno-kulturowych i politycznych uwarunkowań powstania i rozwoju wczesnego piśmiennictwa słowiańskiego [K_W08]; W3: posiada podstawową wiedzę z zakresu językoznawstwa diachronicznego [K_W03]; W4: dysponuje wiadomościami na temat podobieństw i różnic w realizacji określonych praw, procesów/zjawisk językowych zachodzących między poszczególnymi językami słowiańskimi (głównie południowymi)/grupami języków słowiańskich [K_W13].

U1: Student czyta ze zrozumieniem (posiłkując się słownikiem) cyrylickie teksty scs. [K_U02]; U2: rozpoznaje i wyjaśnia procesy językowe ps. odzwierciedlone w formach scs. oraz wiąże je z odpowiednimi ps. prawami językowymi [K_U12]; U3: analizuje formy morfologiczne i konstrukcje składniowe, zawarte we fragmentach tekstów pochodzących z zabytków scs. [K_U12]; U4: zestawia zaobserwowane cechy charakterystyczne języka zabytków scs. z cechami innych języków (południowo)słowiańskich oraz wskazuje na podobieństwa i różnice między nimi [K_U12].

K1: Student ma świadomość przydatności zdobytych wiedzy i umiejętności, dotyczących pierwszego literackiego języka Słowian oraz słowiańskiej komparatystyki językowej do rozszerzenia kompetencji w zakresie studiowanych języków południowosłowiańskich [K_K01]; K2: zdaje sobie sprawę ze znaczenia dziedzictwa scs. dla pozostałych języków słowiańskich (w szczególności południowosłowiańskich) [K_K05].

Konwersacja, pokaz multimedialny, praktyczna analiza wyselekcjonowanych form oraz fragmentów tekstu pochodzących z zabytków kanonu scs. pod kątem omawianych zjawisk językowych.

- pokaz

- wykład konwersatoryjny

- ćwiczeniowa
- klasyczna metoda problemowa

Celem kształcenia w ramach zajęć konwersatoryjnych z przedmiotu „Początki kultury piśmienniczej Słowian Południowych” dla studentów I roku filologii bałkańskiej (studia dzienne I stopnia), w liczbie 30 godz., jest przekazanie podstawowych wiadomości na temat okoliczności i uwarunkowań powstania i rozwoju pierwszego literackiego języka Słowian oraz cech charakterystycznych (graficznych, fonetycznych, morfologicznych, składniowych) zabytków w tym języku stworzonych, a także na temat roli i znaczenia tekstów kanonu scs. dla rozwoju piśmiennictwa słowiańskiego w ogóle; ponadto dokonanie zestawień zjawisk charakterystycznych dla języka scs. z odpowiednimi zjawiskami we współczesnych językach słowiańskich (głównie południowych); zajęcia kończą się egzaminem, po semestrze 2.

Zajęcia z przedmiotu "Początki kultury piśmienniczej Słowian południowych" obejmują następujące zagadnienia:

1. Narodziny słowiańskiego piśmiennictwa. Język scs. jako najstarszy literacki język Słowian [(a) powstanie języka scs.; przyczyny i przebieg misji wielkomorawskiej; liturgia słowiańska w okresie postcyrylometodejskim (w Bułgarii i Macedonii/Serbii/Chorwacji); (b) język scs. w grupie języków indoeuropejskich: pojęcie prajęzyka i rodziny językowej (język pie., ie. rodziny i grupy językowe; podział języków ie. na grupy „kentum” i „satem”); język ps. i metody jego rekonstrukcji; przydatność form scs. dla rekonstrukcji postaci ps.; rozpad wspólnoty ps. i wyłanianie się słowiańskich zespołów językowych; problem ojczyzny (dialektu wyjściowego) języka scs. i jego nazwy; (c) stadia rozwojowe języka scs.; pojęcie kanonu scs. i redakcji; regionalne odmianki języka scs. i ich główne cechy; (d) zabytki scs., główne linie podziału – podział ze względu na użyty alfabet; podział ze względu na treść i przeznaczenie].

2. Scs. alfabety. Zasób scs. samogłosek i spółgłosek i ich pochodzenie [(a) historia scs. pisma (czy istniało pismo pogańskich Słowian?; jaki alfabet został stworzony przez Konstantyna-Cyryla – różnice w poglądach i ich argumentacja; dowody Šafařika na starszeństwo głagolicy; dalsze losy głagolicy i cyrylicy; pismo głagolskie i cyrylskie w państwie bułgarsko-macedońskim/w Serbii/Chorwacji); (b) zasady czytania liter cyrylskich; (c) zewnętrzna strona tekstów (podział tekstów ze względu na użyty materiał – rękopisy, inskrypcje, gramoty; zdobnictwo zabytków i rodzaje pisma – ustaw, półustaw, skoropis); (d) scs. system wokaliczny i konsonantyczny; pochodzenie ps. samogłosek (prawo wiązania iloczasu z barwą, prawo sylab otwartych; uprzednianie samogłosek tylnych po spółgłoskach palatalnych jako wynik działania prawa korelacji palatalności)].

3. Odzwierciedlenie palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych w formach scs. jako główny przejaw działania prawa korelacji palatalności [zjawisko palatalizacji: I, II, III – istota, kierunek zmian, wynik, różnice dialektalne].

4. Użycie rzeczownika w zabytkach scs. – formy reprezentatywne dla określonych typów deklinacyjnych; formy uzewnętrzniające wpływy między- i wewnątrzdeklinacyjne [kryteria podziału na deklinacje: wg pie. i ps. tematu/wg rodzaju; cechy charakterystyczne poszczególnych typów deklinacyjnych: temat, rodzaj, końcówka N i G sg.; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach rzeczownikowych; przesunięcia w obrębie deklinacji na –o– i –jo– oraz na –a– i –ja– jako skutek palatalizacji III; pochodzenie tzw. wtórnych końcówek rzeczownika].

5. Odzwierciedlenie zmian fonetycznych w grupach z j i w grupie kt’(gt’) w formach scs. [połączenia j z samogłoskami, połączenia j ze spółgłoskami – palatalizacja przez jotę; zjawisko epentezy jako szczególny przypadek palatalizacji przez jotę; palatalizacja grupy kt’(gt’)].

6. Użycie czasownika w czasie teraźniejszym/przyszłym prostym w trybie oznajmującym w zabytkach scs. – formy reprezentatywne dla poszczególnych typów koniugacyjnych [kryteria podziału na koniugacje – podział nadrzędny: wg tematu praes.; podział podrzędny – tzw. klasy czasownika: wg tematu inf.; podział wg Leskiena a podział wg Lehra-Spławińskiego; przegląd końcówek osobowych w poszczególnych typach koniugacyjnych; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach czasu teraźniejszego trybu oznajmującego].

7. Scs. formy trybu rozkazującego [formy syntetyczne i analityczne imperativu; charakterystyczne przyrostki i partykuły; pochodzenie i związek z przynależnością koniugacyjną czasownika; przegląd „końcówek”; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach imperativu; wariantywność form].

8. Użycie zaimka w zabytkach scs. [zaimki nierodzajowe i rodzajowe; typy zaimków nierodzajowych: osobowe, zwrotny, pytające, nieokreślone; formy enklityczne zaimków: 1. i 2. os. oraz zwrotnego; typy zaimków rodzajowych: wskazujące, pytające, względne, dzierżawcze, nieokreślone; przynależność do podstawowych wzorów odmiany (tj. wg tematów miękkich, wg tematów twardych) oraz do tzw. odmiany mieszanej; zmiany fonetyczne na granicy: przyimek + zaimek].

9. Użycie przymiotnika w zabytkach scs. [formy odmiany prostej, tzw. rzeczownikowej a formy odmiany złożonej, tzw. zaimkowej; różnice strukturalne, znaczeniowe i składniowe między formami niezłożonymi i złożonymi; zmiany w złożonej odmianie przymiotnika – zanik joty interwokalicznej, asymilacja samogłosek, kontrakcja, haplologia, wyrównania analogiczne; stopniowanie regularne i nieregularne; charakterystyczne przyrostki stopnia wyższego; syntetyczne i analityczne formy stopnia najwyższego].

10. Użycie liczebnika w zabytkach scs. [liczebniki: główne, porządkowe, zbiorowe; charakterystyka poszczególnych typów; przegląd końcówek; zasady łączenia liczebnika z rzeczownikiem – składnia zgody lub rządu].

11. Odzwierciedlenie zmian w zakresie samogłosek jerowych, grup przestawkowych i sonantów w formach scs. [pochodzenie i rozwój jerów; pozycja mocna i słaba; pozycja napięta; redukcja i wokalizacja jerów; przypadki asymilacji jerów; rozwój grup przestawkowych: nagłosowych i śródgłosowych; uzależnienie zmiany w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od przestawki; pochodzenie i rozwój sonantów; sonanty a zwykłe połączenia samogłosek jerowych ze spółgłoskami płynnymi].

12. Użycie form czasów przeszłych prostych w zabytkach scs. – imperfektu i aorystu [znaczenie, struktura, funkcja, stosunek do innych czasów w językach słowiańskich i niesłowiańskich; formy imperfektu utworzone od czasowników reprezentujących różne typy koniugacyjne; 3 typy aorystu – asygmatyczny, sygmatyczny I, sygmatyczny II tworzone od czasowników różnych koniugacji; odzwierciedlenie procesów fonetycznych w formach imperfektu i/lub aorystu: i, u, r, k (g) + s + A ≥ x lub A + s + A ≥ x, palatalizacja I, wzdłużenie samogłosek rdzennych, uproszczenia grup spółgłoskowych, ściągnięcia samogłosek].

13. Użycie form imiesłowów w zabytkach scs. [imiesłowy czynne – charakterystyka poszczególnych typów: part. praes. act., part. praet. act. I, part. praet. act II – struktura, zasady tworzenia, odmiana, znaczenie, pełnione funkcje; imiesłowy bierne – charakterystyka poszczególnych typów: part. praes. pass., part. praet. pass. – budowa, tworzenie, znaczenie, pełnione funkcje, odmiana].

14. Użycie czasownikowych form złożonych w zabytkach scs. [perfectum, plusquamperfectum, futurum I i II, conditionalis, passivum – budowa, znaczenie].

15. Ważniejsze konstrukcje składniowe poświadczone w zabytkach scs. (składnia zgody wg znaczenia w związku głównym, forma orzecznika, dopełnienie sprawcy, przydawka celownikowa, podwójny biernik, miejscownik bezprzyimkowy, dativus absolutus, dativus cum infinitivo, accusativus cum infinitivo, supinum – struktura, znaczenie].

16. Osobliwości fonetyki, morfologii i składni języka scs. – podsumowanie [powtórzenie i utrwalenie wiadomości].

a. podstawowa:

1. Bartula Cz., Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa 2011 (i starsze).

2. Friedelówna T., Łapicz Cz., Język staro-cerkiewno-słowiański, Toruń 2008.

3. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006.

b. uzupełniająca:

1. Eldarov G., Święci Cyryl i Metody – ojcowie teologii słowiańskiej, [w:] Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia i dokumenty), cz. 1: Studia, red. J. S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 45-54.

2. Hamm J., Staroslavenska gramatika, Zagreb 1974 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia).

3. Kmietowicz F., Kiedy Kraków był „Trzecim Rzymem”, Białystok 1994.

4. Mańczak W., Pochodzenie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego a Kodeks Zografski, 2006.

5. Mareš F. W., Pierwszy słowiański język literacki i początki piśmiennictwa słowiańskiego, Kraków 1994.

6. Мирчев К., Старобългарски език, София 2000 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia).

7. Moszyński L., Między patriarchatem w Konstantynopolu a arcybiskupstwem w Salzburgu, [w:] Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia i dokumenty), cz. 1: Studia, red. J. S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 35-44.

8. Naumow A., Pasterze wiernych Słowian: święci Cyryl i Metody, Kraków 1985.

9. Николић С., Старословенски jезик, 1-2, Београд 2001-2002.

10. Oczkowa B., Tradycje cyrylo-metodiańskie w Chorwacji i Bośni, [w:] Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia i dokumenty), cz. 1: Studia, red. J. S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 169-184.

11. Панић М., Старословенска хрестоматиjа, Београд 2001 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia).

12. Stieber Z., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 2005.

13. Wójtowicz M., Początki pisma słowiańskiego, Poznań 2000.

Ocena bieżącego przygotowania się do zajęć: (1) aktywnego udziału w dyskusji na rozpatrywany na zajęciach temat (K_W01, 02, 03, 08, 12, 13, K_U02, K_K01, 05), (2) umiejętności rozwiązywania zadań praktycznych w ramach analizy form pochodzących z kanonicznych zabytków scs. (K_U02, 12, K_K01); egzamin pisemny obejmujący: (1) polecenia teoretyczne (K_W01, 02, 03, 08, 13, K_K01) oraz (2) zadania praktyczne (K_U02, 12, K_K01); warunkiem zdania egzaminu jest uzyskanie co najmniej 60% liczby punktów przewidzianych za pytania teoretyczne oraz przynajmniej 60% liczby punktów przewidzianych za zadania praktyczne.