Czarownice i inni. Historia procesu w dawnej Polsce

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6

Celem wykładu jest przedstawienie studentom – przyszłym prawnikom wspaniałych tradycji związanych z rozwojem rodzimego procesu sądowego, jego przebiegu i instytucji z nim związanych.

1. Zagadnienia wstępne – określenie procesu, dzieje procesu (2 h).

2. Sąd i jego funkcjonariusze (2 h).

• Rodzaje sądów.

• Sędziowie i ich zastępcy.

• Asesorowie.

• Instygator i woźny.

3. Strony procesu i ich zastępcy (2 h).

• Strony.

• Zdolność sądowa i procesowa.

• Prawa i obowiązki stron.

• Zastępcy stron.

4. Studia procesu i ich rozwój (1 h).

5. Pozew i jego rodzaje (1 h).

• Rodzaje pozwów.

• Formy doręczenia.

• Relacje złożenia pozwu.

6. Dylacje (2 h).

• Rodzaje dylacji.

• Zasady udzielania dylacji.

7. Terminy (1 h).

8. Dowód (2 h).

• Rodzaje środków dowodowych i ich siła.

• Przyznanie dowodu.

9. Wyrok (1 h).

• Rodzaje wyroków.

• Ogłoszenie wyroku i konsekwencje.

10. Środki prawne przeciwko wyrokowi (1 h).

11. Egzekucja (1 h).

12. Proces o czary (2 h).

13. Procesy specjalne (1 h).

1. J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925.

2. S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów –

Warszawa – Kraków 1921.

3. O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1935.

Literatura do wykorzystania przy pisaniu esejów

1. Prace ogólne.

E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991; M. Kamler, Złoczyńcy, Warszawa 2010; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984; J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Ossolineum 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957; R. Taubenschlag, Proces polski w XIII i XIV wieku do statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., Warszawa-Kraków 1990; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750 – 1802), Warszawa 1956

2. Strony procesowe i ich zastępcy.

P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny, Lwów 1926, t. III; S. Janczewski, Dzieje adwokatury w dawnej Polsce, Warszawa 1970; A. Kraushar, O palestrze staropolskiej, Warszawa 1882; I. Lewin, Palestra w dawnej Polsce, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936, t. XIII; J. Makarewicz, Instygator w dawnym prawie polskim, Lwów 1922; J. Rafacz, Zastępcy stron w dawnym prawie polskim, Rozprawy Pol-skiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1923, t. LXIV; Z. Szczątka, Instygatorzy w Trybunale Koronnym i innych sądach szlacheckich dawnej Rzeczypospolitej, Problemy Praworządności 1978, Nr 6; R. Taubenschlag, Zachodźca a prokurator w średnio-wiecznym procesie polskim, Przewodnik Historyczno-Prawny 1931, t. II.

3. Skarga, pozew i rejestr sądowy.

A. Vetulani, Pozew sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 1925, t. LXV.

4. Dylacje i ekscepcje.

Z. Wachlowski, Dylacje procesowe w sądownictwie ziemi ruskiej w XIV i XV w., Pamiętnik Historyczno-Prawny 1936. t. III, z. 3.

5. Środki dowodowe w procesie.

S. Borowski, Przysięga dowodowa w procesie polskim późnego średniowiecza, Warszawa 1926; F. Giedrojć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 1896; D. Janicka, Dowody w procesie karnym w świetle trzech rewizji prawa chełmińskiego z XVI wieku, Historia prawa. Historia kultury, Poznań 1994; K. Maleczyński, Stanowisko dokumentu w polskim prawie prywatnym i przewodzie sądowym do poł. XIII wie-ku, Lwów 1935; Z. Naworski, Woźny sądowy i jego rola jako biegłego w postępowaniu są-dowym przed organami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w dawnej Polsce, Doctrina multiplet veritas una. Ksiega jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004; V. Prohazka, Przysięga w postępowaniu dowodowym narodów słowiańskich do końca XV w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1960, t. XII, z. 1; J. Rafach, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin 1921; W. Semkowicz, Przysięga na słońce. Studium po-równawcze prawno-etnologiczne, Ksiega Pamiątkowa B. Orzechowicza, t. I, Kraków 1916; S. Szczotka, Stosowanie przysięgi na słońce w polskim sądownictwie wiejskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949, t. II; A. Winiarz, Sądy Boże w Polsce, Kwartalnik Historyczny 1891, t. V.

6. Egzekucja wyroku.

D. Golec, Zajazdy na Kujawach, Przegląd Historyczny 1982, t. LXXVIII; J. Rafach, Egze-kucja w Małopolsce od statutu wiślickiego do końca średniowiecza, Warszawa 1927; S. Wrzesiński, Krwawa Profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006.

7. Proces miejski.

W. Bojarski, Z. Naworski, Jan Cereus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, Toruń 1993; K. Bąkowski, Sądownictwo karne w Krakowie w wieku XIV, Kraków 1901; L. Finkiel, Zajazd mieszczański, Czas 1882, nr 279-280, 285-287; K. Kamiń-ska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII w. na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Toruń 1980; G. W. Kowalski, Zwyczaj i prawo zwyczajowe w doktrynie i praktyce sądów miejskich karnych w Polsce XVI – XVIII w., Kraków 2013; W. Maisel, Są-downictwo miasta Poznania do końca XVI w., Poznań 1962; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej w XVI – XVIII wieku, Katowice 1998; tenże, Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI – XVIII wieku, Katowice 2013

8. Proces wiejski.

R. Łaszewski, Wymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII wieku. Organizacja sądownictwa i postępowanie sądowe, Toruń 1974; S. Płaza, Funkcjonowanie chłopskich sądów wójtowskich w Sądecczyźnie XVI – XVIII w., Czasopismo Pra-no-Historyczne 1966, t. XVIII, z. 1.

9. Procesy specjalne.

a) Proces graniczny.

S. Łaguna, O prawie granicznym polskim, Warszawa 1875; C. Kunderowicz, Dzieła Stanisława Łochowskiego i Marcina Paciorkowskiego o procesie granicznym, Warszawa 1956.

b) Proces wojskowy

M. Podbiera, Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej, Poznań 1925; J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928.

c) Proces o zbiegłych poddanych.

S. Śreniowski, Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce, Warszawa 1948.

d) Procesy przeciwko Żydom o mordy rytualne i profanacje hostii.

Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy op mordy rytualne na Rusi Czerwonej i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII w., Nasza Przeszłość 1994, t. 81; Z. Pazdro, Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwojewodzińskich, Lwów 1903; S. Salmonowicz, Niemiecki erudyta barokowy W. E. Stenzel a wyrok Trybunału Koronnego z 1598 roku. Przyczynek do dziejów procesów o tzw. Mordy rytualne w dawnej Polsce, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1988, t. 33; tenże, Procesy przeciwko Żydom o rzekome mordy rytualne w Polsce XVII i XVIII wieku, Historia Prawa. Historia kultury, Poznań 1994; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów, Warszawa 1995; J. J. Załuski, Morderstwa rytualne, Warszawa 1914.

e) Procesy o czary

B. Baranowski, Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Archiwum Etnograficzne, t. II, Lublin 1951; tenże, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; tenże, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965; Z. Dydak, Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, r. 5, 1964-1965; K. Kaczmarczyk, Procesy o czarostwo w r. 1688 i 1689, Lud VII, 1908; tenże, Przyczynek do proce-sów o czary oraz Dwa procesy o czary, Lud XXIV, 1925; K. Korany, Beczka czarownic, Lud XXVII, 1928; tenże, Czary w postępowaniu sądowym, Lud XXV, 1925; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze w XVII w., Rocznik Lubelski 1959, t. I; B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum 2009; Młot na czarownice, Warszawa 1992; M. Polaszek, Procesy o czary w Polsce wiekach XV - XVIII, Kraków 2008; J. Rabianin, Jeszcze o czarach i gusłach w dawnym Lublinie, Lublin 1936; J. Rosenblatt, Czarownica powołana, Warszawa 1883; J. Tazbir, Procesy o czary, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 23, 1978; J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI – XVIII wieku, Toruń 2007; tenże, Magia i czary, Toruń 2008.

10. Proces w powstaniu kościuszkowskim.

A. Lityński, Proces karny insurekcji 1794 r., Katowice 1983.

11. Proces w Prusach Królewskich.

Z. Naworski, Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454 – 1772), Toruń 2004; tenże, Sejmik generalny Prus Królewskich jako trybunał apelacyjny prowincji, Zeszyty Naukowe UMK, Prawo XXX, Toruń 1990; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625 – 1697). Pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

12. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości.

B. Barwiński, Wypraszanie od kary śmierci w dawnym prawie polskim w XVI – XIX wieku, Pamiętnik Historyczno-Prawny 1925, t. 2, z. 1; P. Dąbkowski, Zemsta, okup i pokora na Rusi halickiej w w. XV i pierwszej połowie XVI w., Przegląd Prawa i Administracji 1898, t. XXIII; K. Dobrowolski, Wróżda i pojednanie w sądownictwie polskich wsi beskidowych w XVI i XVII w., Lwów 1924; R. Hube, Wróżba, wróżda i pokora, Pisma, Warszawa 1905, t. I; K. Korany, Wypraszanie od kary śmierci, Lud 1928, t. 27; S. Sawicki, Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania Polskiej Akademii Umie-jętności 1951, seria LII, t. 6