Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu - Centralny punkt logowania
Strona główna

Wnioskowania zawodne: heurystyki, paradoksy, sofizmaty

Informacje ogólne

Kod przedmiotu: 2400-OG-WZHPS
Kod Erasmus / ISCED: (brak danych) / (0223) Filozofia i etyka Kod ISCED - Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Kształcenia (International Standard Classification of Education) została opracowana przez UNESCO.
Nazwa przedmiotu: Wnioskowania zawodne: heurystyki, paradoksy, sofizmaty
Jednostka: Wydział Filozofii i Nauk Społecznych
Grupy: Przedmioty ogólnouniwersyteckie
Zajęcia ogólnouniwersyteckie oferowane przez WFiNS
Punkty ECTS i inne: 2.00 Podstawowe informacje o zasadach przyporządkowania punktów ECTS:
  • roczny wymiar godzinowy nakładu pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się dla danego etapu studiów wynosi 1500-1800 h, co odpowiada 60 ECTS;
  • tygodniowy wymiar godzinowy nakładu pracy studenta wynosi 45 h;
  • 1 punkt ECTS odpowiada 25-30 godzinom pracy studenta potrzebnej do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się;
  • tygodniowy nakład pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się pozwala uzyskać 1,5 ECTS;
  • nakład pracy potrzebny do zaliczenia przedmiotu, któremu przypisano 3 ECTS, stanowi 10% semestralnego obciążenia studenta.
Język prowadzenia: polski
Wymagania wstępne:

Zajęcia będę prowadzone za pośrednictwem komunikatora Microsoft Teams oraz platformy Moodle.

Całkowity nakład pracy studenta:

Godziny realizowane z udziałem nauczycieli (godz.):

- udział w wykładach – 30


Czas poświęcony na pracę indywidualną studenta (godz.):

- analiza tekstów źródłowych – 15


Czas wymagany do przygotowania się do uczestnictwa w procesie oceniania, np. w egzaminach (godz.):

- przygotowanie do napisania końcowego testu w oparciu o materiały udostępniane na wykładzie i na stronie wykładowcy (prezentacje multimedialne) – 15


Łącznie: 60 godz. (2 ECTS)

Efekty uczenia się - wiedza:

Po ukończeniu wykładu student/ka:

W1: zna główne mechanizmy psychologiczne wykorzystywane w niejawnych aktach perswazyjnych (wzajemności, konsekwencji, konformizmu, sympatii, autorytetu i niedostępności);

W2: ma świadomość istnienia oraz zna zasady działania uproszczonych reguł wnioskowania (heurystyk) oraz powiązanych z nimi błędów poznawczych, m.in. heurystyki: afektu, dostępności, reprezentatywności; efekty: konfirmacji, pewności, zakotwiczenia, czystej ekspozycji;

W3: definiuje i opisuje podstawowe grupy paradoksów, m.in. opartych na wieloznaczności, samozwrotności i nieostrości;

W4: zna typowe błędy argumentacyjne, tj. nieumyślnie stosowane sofizmaty, np. nieuprawniona generalizacja, równia pochyła, fałszywy dylemat, błąd połączenia/podziału, błąd wieloznaczności, nieostrości;

W5: zna nieuczciwe chwyty argumentacyjne, tj. umyślnie stosowane sofizmaty, np. słomiana kukła, nienawistna kategoria pojęć, przytyki osobiste, subtelne rozróżnienie;

W6: zna polską i angielską terminologię związaną z problematyką heurystyk, paradoksów i sofizmatów.


Efekty uczenia się - umiejętności:

Po ukończeniu wykładu student/ka:

U1: ma częściową kontrolę nad podstawowymi uproszczonymi regułami wnioskowania (heurystykami), uwzględnia w działaniu związane z nimi niebezpieczeństwa;

U2: rozpoznaje i blokuje stosowane bezpośrednio wobec niego/niej techniki manipulacyjne i erystyczne;

U3: analizuje wypowiedzi pisemne i ustne pod względem argumentacyjnym, w szczególności wskazuje na pojawiające się w nich sofizmaty (nieumyślne i umyślne) i ich wpływ na perswazyjność przekazu;

U4: zdobywa umiejętność krytycznej i refleksyjnej selekcji informacji dostępnych w sferze medialnej;

U5: rozumie doniosłość paradoksów dla naukowego oraz zdroworozsądkowego obrazu świata;

U6: samodzielnie zdobywa wiedzę czytając i interpretując teksty dotyczące heurystyk, paradoksów i sofizmatów.

Efekty uczenia się - kompetencje społeczne:

Po ukończeniu wykładu student/ka:

K1: samodzielnie podejmuje i inicjuje działania zmierzające do wykrycia oszustw i manipulacji komunikacyjnych;

K2: upowszechnia wiedzę na temat technik manipulacji powiązanych z heurystykami i psychologicznymi mechanizmami perswazji;

K3: jest otwarty/ta na rzeczowe (tj. poprawne materialnie i formalnie) argumenty oraz dostrzega ich doniosłą funkcję dla budowa racjonalnego społeczeństwa;

K4: posługuje się informacjami dotyczącymi heurystyk i sofizmatów w celu analizowania motywów i wzorów ludzkich zachowań, diagnozowania i prognozowania sytuacji oraz analizowania strategii działań praktycznych;

K5: odznacza się – opartą na świadomości mechanizmów związanych z heurystykami, sofizmatami i paradoksami – odpowiedzialnością za własne słowa, podejmowane decyzje i prowadzone działania oraz ich skutki;

K6: ma świadomość poziomu swojej wiedzy i umiejętności dotyczących błędów poznawczych i argumentacyjnych, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju osobistego w tym zakresie, jak również dokonuje samooceny własnych kompetencji i doskonali umiejętności przekonywania.

Metody dydaktyczne:

wykład informacyjny (konwencjonalny)

Metody dydaktyczne podające:

- wykład informacyjny (konwencjonalny)

Skrócony opis:

Wykład jest poświęcony wnioskowaniom zawodnym, swoistym meandrom myślenia, bezdrożom, na które zbacza nasz refleksyjny umysł. Prowadzi na nie wiele ścieżek: 1) automatyzm lub przyzwyczajenie (mechanizmy psychologiczne, m.in. heurystyki), 2) trudności pojęciowe lub zwodniczość intuicji (paradoksy, antynomie), 3) nieostrożność lub ignorancja (sofizmaty rozumiane jako nieświadome błędy argumentacyjne), 4) sofistyka lub wyrafinowanie (sofizmaty rozumiane jako świadome błędy argumentacyjne o intencji perswazyjnej). Wykład stanowi szerokie, gdyż interdyscyplinarne, omówienie tych ścieżek, osadzone w ogólnych, przystępnie przedstawionych ramach teoretycznych, głównie psychologicznych – koncepcja dwóch systemów myślenia: szybkiego (automatycznego, peryferyjnego, nieświadomego, niewymagającego wysiłku ani skupienia uwagi) oraz wolnego (analitycznego, centralnego, świadomego, wymagającego wysiłku, skupienia uwagi).

Pełny opis:

„Błądzić jest rzeczą ludzką” – słowa te, przypisywane Senece Młodszemu, współcześnie zyskują szczególne znaczenie. W obliczu mnogości uderzających nas zewsząd bodźców i informacji, wielości podejmowanych przez nas każdego dnia decyzji, musimy coraz częściej myśleć «na skróty», odwoływać się do uproszczonych, automatycznych i stąd często zawodnych sposobów wnioskowania. Nie tylko więc błądzimy, ale wydaje się, że czynimy to coraz częściej i jednocześnie coraz mniej świadomie. Co więcej: błądzimy, gdyż inni wiedzą, w jaki sposób niepostrzeżenie nas w ten błąd wprowadzić.

Wykład dotyczy wnioskowań zawodnych, swoistych meandrów myślenia, bezdroży, na które zbacza nasz refleksyjny umysł, czy to pod wpływem działania innych osób, czy też na skutek własnych potknięć. Poruszone na nim będą głównie zagadnienia dotyczące błędnych rozumowań i argumentacji, a więc sytuacji – najogólniej rzecz ujmując – gdy nasze myślenie na podstawie jednych informacji, przechodzi do uznania innych. W tytule wykładu pojawiają się trzy kluczowe pojęcia: heurystyka, paradoks, sofizmat. Heurystyki to uproszczone, szybkie, nieświadome i automatyczne wnioskowania (stąd często błędne); paradoksy, to wnioskowania bazujące na intuicyjnym rozumieniu pojęć, które zdają się być poprawne, lecz wnioski do których prowadzą są zaskakujące lub sprzeczne; sofizmaty to wnioskowania świadomie (np. techniki erystyczne) lub nieświadomie (np. skutkiem ignorancji) błędne. Należy zaznaczyć, i będzie to podkreślane na wykładzie, że tak rozumiane wnioskowania zawodne często występują i przebiegają łącznie, choć opisywane są w różnych dyscyplinach wiedzy, które podkreślają odmienne ich własności, np. z jednej strony mówimy o argumencie z autorytetu jako technice erystycznej lub jako poprawnej, rzeczowej argumentacji, a z drugiej jako o psychologicznym mechanizmie wpływu (perswazji) czy też o efekcie halo (aureoli).

Tytułowe pojęcia wyznaczają również podział wykładu na trzy główne, powiązane ze sobą treściowo części tematyczne (po 8 godzin). Pierwsza część dotyczy psychologicznych procesów myślowych, ze szczególnym uwzględnieniem dwutorowego modelu perswazji (Petty’ego i Cacioppo teoria ELM), psychologicznych mechanizmów wpływu (wskazanych m.in. przez Roberta Cialdiniego), ale przede wszystkim uproszczonych reguł wnioskowania, czyli heurystyk i powiązanych z nimi zagadnień, głównie błędów poznawczych (Tversky i Kahneman). Druga część wykładu dotyczy paradoksów i antynomii, głównie wynikających z wieloznaczności, somozwrotności i nieostrości. Trzecia część łączy w sobie informacje z logiki, retoryki i erystyki, skupiając się na pojęciu sofizmatu, czyli umyślnych i nieumyślnych błędach argumentacyjnych. Wykład składa się ponadto z części «domykających»: organizacyjno-wprowadzającej oraz podsumowującej (po 3 godziny). Oprócz ich standardowej funkcji, w pierwszej z nich zostaną wskazane problemy definicyjne i klasyfikacyjne, których próba rozwiązania – w oparciu o prezentowanego w głównych częściach wykładu treści – pojawi się w ostatniej części.

Pierwszy blok tematyczny dotyczy wybranych psychologicznych teorii dotyczących procesów myślenia, komunikacji i perswazji. Współcześnie dominuje podejście na różne sposoby podkreślające dwa sposoby (tory, systemy itp.) myślenia: szybkiego (automatycznego, peryferyjnego, nieświadomego, niewymagającego wysiłku ani skupienia uwagi) oraz wolnego (analitycznego, centralnego, świadomego, wymagającego wysiłku, skupienia uwagi). Petty i Cacioppo zadają zaskakujące na pierwszy rzut oka, choć rzecz jasna o znanej koligacji, pytanie konfirmatywne: myśleć czy nie myśleć? Sprowadza się ono de facto do wyboru pomiędzy myśleniem wolnym („myśleć” – czyli myśleć świadomie) a szybkim („nie myśleć” – czyli nie myśleć świadomie). Przyjmując taką perspektywę, dostrzega się wyraźnie doniosłość tego pytania, bowiem odpowiadamy na nie – nie zdając sobie z tego sprawy – wielokrotnie każdego dnia. Na przykład, kupując w sklepie wino mogę automatycznie dokonywać wyboru kierując się regułą (odpowiednio dopasowaną do kontekstu): „Drogie, więc dobre” czy też „Znam je, więc dobre”, ale mogę też bardziej zaangażować mój system poznawczy i zacząć zastanawiać się nad wyborem, analizując informacje na butelce, zestawiając je ze swoją wiedzą na temat win (np. kraj pochodzenia) itp. Decyzja, czy podążymy za uproszczonymi, bardziej zawodnymi regułami, czy raczej zastanowimy się i przeanalizujemy więcej danych – co zmniejsza, choć oczywiście nie niweluje możliwości niepowodzenia – zależeć może od czasu, którym dysponujemy czy też wagi trafnego wyboru („wino na użytek własny” a „wino na prezent”). Świadomość tych mechanizmów jest niezmiernie istotna dla racjonalności zarówno naszego postępowania jak i naszego zdroworozsądkowego obrazu świata i nas samych.

Po przedstawieniu ogólnych ram teoretycznych i podstawowych założeń teorii dwutorowości myślenia, omówione zostaną podstawowe automatyczne mechanizmy perswazji i powiązane z nimi bezrefleksyjne wnioskowania (wskazane przez Roberta Cialdiniego): wzajemność, konsekwencja, konformizm, sympatia, autorytet, niedostępność. Mechanizmy te związane są z komunikacją, a ściślej rzecz ujmując: z jej płaszczyzną niejawnej perswazji. Błędy popełniamy jednak również wtedy, gdy nie jesteśmy poddani wpływowi, gdy nikt nie chce manipulować naszymi przekonaniami i decyzjami. Dwutorowość obejmuje każdą sferę myślenia, na co wskazują heurystyki i pojęcia z nimi spokrewnione (błędy poznawcze, efekty itp.). Omówione zostaną między innymi heurystyki: afektu, dostępności, reprezentatywności; błędy: koniunkcji, narracji, perspektywy czasu; efekty: konfirmacji, pewności, zakotwiczenia, czystej ekspozycji.

Drugi blok tematyczny jest zogniskowany na pojęciu paradoksu, czyli rozumowania wychodzącego od intuicyjnie ujmowanych pojęć (np. prawdy, zbioru), które w oparciu o równie intuicyjne reguły wnioskowania prowadzi do zaskakujących, najczęściej sprzecznych konsekwencji. Omówienie tego typu wnioskowań, pozwala lepiej zrozumieć trudności pojęciowe wynikające na przykład z różnic między naukowym a potocznym obrazem świata.

Pojęcie paradoksu jest bliskie pojęciu sofizmatu, relacje między tymi pojęciami zostaną zarysowane na wykładzie wprowadzającym oraz ustalone na wykładzie zamykającym. Kwestie te są istotne dla kwalifikacji danego rozumowania jako paradoksalnego, np. Piotr Łukowski traktuje tzw. paradoks poznawalności (nazywany też paradoksem Churcha-Fitcha) jako sofizmat, lecz pokazane zostanie, że jest to, zgodnie ze swoją nazwą, paradoks.

Omówione na wykładzie paradoksy będą podzielone na cztery grupy: 1) paradoksy wynikające z niedoskonałości intuicji: paradoks butelki Stevensona, wspólnych narodzin, Hempela oraz paradoksy nieskończoności; 2) paradoksy wynikające z wieloznaczności, m.in. paradoks Protagorasa, Elektry, rogacza, kamienia; 3) paradoksy samozwrotności, m.in. antynomia kłamcy, paradoks kata, krokodyla; 4) paradoksy wynikające z nieostrości, m.in. paradoks stosu, wielu, ruchu, tożsamości.

Trzeci blok tematyczny dotyczy klasycznej problematyki błędów argumentacyjnych (sofizmatów), zarówno tych popełnianych zupełnie bezwiednie jak i tych w pełni kontrolowanych i z premedytacją wykorzystywanych. Wśród pierwszych dominują użycia błędnych schematów logicznych lub argumentacyjnych, czyli ogólnie rozumiane błędy formalne. Za każdym w ten sposób rozumianym sofizmatem, bardzo często kryje się poprawne (formalnie) rozumowanie, które zostało jedynie zniekształcone lub błędnie użyte. Nie mniej istotne bywają jednak także błędy materialne, czyli oparcie się w argumentacji na fałszywych przesłankach. Do drugiej grupy należą przede wszystkim techniki erystyczne, czyli nieuczciwe chwyty stosowane w dyskusji w celu nie tyle dokonania merytorycznych ustaleń, dojścia do prawdy itp., co przekonania przeciwnika do swoich racji, do podjęcia pewnych działań itp.

Tematyka sofizmatów jest niezmiernie szeroka, dlatego też na wykładzie uwaga będzie skoncentrowana jedynie na tych najważniejszych i najbardziej powszechnych. Spośród sofizmatów nieumyślnych omówione zostaną m.in. nieuprawniona generalizacja, równia pochyła, fałszywy dylemat, błąd połączenia i podziału, błąd wieloznaczności, nieostrości. Spośród sofizmatów umyślnych przedstawione zostaną m.in. słomiana kukła, nienawistna kategoria pojęć, przytyki osobiste, subtelne rozróżnienie.

Problematyka ta zostanie następnie przedstawiona z perspektywy pragmatycznej, czyli ze szczególnym uwzględnieniem znaczeń niedosłownych i pośrednich aktów mowy. Mylić możemy się bowiem – świadomie czy nieświadomie – także nie wprost. Następnie, z tak poszerzoną perspektywą, krótko omówione będą zagadnienia złożonych technik manipulacji, dezinformacji, propagandy itp.

Należy podkreślić, że omawianym zagadnieniom – tam, gdzie to możliwe – towarzyszyć będą porady i wskazówki praktyczne dotyczące tego, w jaki sposób identyfikować błędy poznawcze i argumentacyjne, w jaki sposób ograniczyć ich obecność w naszym życiu oraz w jaki sposób naprawiać błędy już popełnione. Wszakże „myli się każdy, ale tylko głupiec tkwi w błędzie” (Cyceron, Filipiki, XII, 2,5).

Literatura:

Literatura podstawowa:

1) Budzyńska K., Koszowy M. (2015), Strategie retoryczne, techniki komunikacyjno-poznawcze, błędy, sofizmaty, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

2) Doliński D. (2005), Techniki wpływu społecznego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

3) Kahneman D. (2013), Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, tłum. Piotr Szymczak, Poznań: Media Rodzina.

4) Łukowski P. (2006), Paradoksy, Łódź: Wydawnictwo UŁ.

5) Szymanek K. (2012), Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa: Wydawnictwo PWN.

6) Tokarz M., (2006), Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Literatura uzupełniająca:

1) Arystoteles (2013), Hermeneutyka. Topiki. O dowodach sofistycznych, tłum. K. Leśniak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

2) Brock T. C., Green M. C., red. (2007), Perswazja. Perspektywa psychologiczna, Kraków: Wydawnictwo UJ.

3) Cialdini R. (2015), Wywieranie wpływu na ludzi, tłum. Bogdan Wojciszke, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

4) Gilovich T., Griffin D., Kahneman D., red. (2002), Heuristics and Biases. The Psychology of Intuitive Judgment, Cambridge: CUP.

5) Hamblin C. L. (1970), Fallacies, London: Methuen.

6) Kochan M. (2005), Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach, Kraków: Wydawnictwo ZNAK.

7) Nęcki Z. (2000), Komunikacja międzyludzka, Kraków: Antykwa.

8) Perelman Ch. (2004), Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

9) Pohl R. F., red. (2004), Cognitive Illusions. A Handbook on Fallacies and Biases in Thinking, Judgement and Memory, New York: Psychology Press.

10) Sainsbury R. M. (2009), Paradoxes, Cambridge: CUP.

11) Schopenhauer A. (2012), Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, tłum. B. i Ł. Konorscy, (przedmowa T. Kotarbiński), Warszawa: Oficyna Wydawnicza Alma-Press.

12) Sorensen R. (2005), A Brief History of the Paradox: Philosophy and the Labyrinths of the Mind, Oxford: OUP.

Metody i kryteria oceniania:

Metody oceniania:

1. obecności – dopuszczalne są nieobecności na dwóch zajęciach,

2. test na platformie moodle: W1–W5, U3, U5.

Ocena końcowa to ocena z testu:

5 - od 90% (włącznie) - do 100%

4,5 - od 80% (włącznie) - do 90% (wyłącznie),

4 - od 70% (włącznie) - do 80% (wyłącznie),

3,5 - od 60% (włącznie) - do 70% (wyłącznie),

3 - od 45% (włącznie) - do 60% (wyłącznie).

2 - od 0% - do 45% (wyłącznie).

Zajęcia w cyklu "Semestr zimowy 2021/22" (zakończony)

Okres: 2021-10-01 - 2022-02-20
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Wykład, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Rafał Palczewski
Prowadzący grup: Rafał Palczewski
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Wykład - Zaliczenie na ocenę

Zajęcia w cyklu "Semestr zimowy 2022/23" (zakończony)

Okres: 2022-10-01 - 2023-02-19
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Wykład, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Rafał Palczewski
Prowadzący grup: Rafał Palczewski
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Wykład - Zaliczenie na ocenę

Zajęcia w cyklu "Semestr zimowy 2023/24" (zakończony)

Okres: 2023-10-01 - 2024-02-19
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Wykład, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Rafał Palczewski
Prowadzący grup: Rafał Palczewski
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Wykład - Zaliczenie na ocenę
Opisy przedmiotów w USOS i USOSweb są chronione prawem autorskim.
Właścicielem praw autorskich jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.
ul. Jurija Gagarina 11, 87-100 Toruń tel: +48 56 611-40-10 https://usosweb.umk.pl/ kontakt deklaracja dostępności USOSweb 7.0.2.0-1 (2024-03-12)