Neuropsychofarmakologia

Znajomość podstaw rozwoju człowieka w aspekcie biologicznym, psychologicznym i społecznym. Znajomość elementarnych mechanizmów biochemicznych, budowy związków występujących w farmakologii.

przedmiot szczegółowy

Liczba godzin z wykładowcą: 15 godz.

Czytanie literatury, przygotowanie się do zajęć: 20 godz.

Przygotowanie się do egzaminu: 25 godz.

Łącznie: 60 godz.

Efekty kierunkowe:

K_W07

ma poszerzoną wiedzę o relacjach zachodzących między funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego a czynnościami ruchowymi, funkcjonowaniem poznawczym i emocjonalnym człowieka

K_W21

zna metody udzielania pomocy psychologicznej (np. poradnictwo, psychoterapia, rehabilitacja psychologiczna, psychoedukacja); zna prawidłowości rządzące procesem terapeutycznym

Efekty przedmiotowe:

-posiada wiedzę o wpływie leków i substancji psychoaktywnych na funkcjonowanie mózgu człowieka

Efekty kierunkowe:

K_U15

potrafi zidentyfikować źródła i mechanizmy powstawania zaburzeń jednostki; potrafi zaproponować działania podnoszące jakość życia osoby

Efekty przedmiotowe:

-używa profesjonalnej terminologii nazewnictwa leków i innych środków psychoaktywnych

-potrafi wnioskować na temat wpływu środków psychoaktywnych na poszczególne obszary funkcjonowania układu nerwowego

- samodzielnie formułuje pytania badawcze, wnioski i interpretuje poznane zjawiska dotyczące środków psychoaktywnych i ich stosowania

Efekty kierunkowe:

K_K03

posiadając kompetencje diagnostyczne i terapeutyczne stosuje je w sposób szanujący godność i podmiotowość osoby; informacje przekazuje w sposób zrozumiały i dostosowany do potrzeb i poziomu rozwojowego odbiorcy

K_K05

rozumie konieczność poszerzania wiedzy z innych dyscyplin, aby lepiej zrozumieć funkcjonowanie bio-psycho-społeczne człowieka; jest świadomy znaczenia sfery psychicznej dla jakości ogólnego funkcjonowania człowieka

K_K08

potrafi przewidywać wielokierunkowe skutki społeczne swojej działalności; ma świadomość, że sytuacja pomocy psychologicznej bazuje na specyficznej relacji interpersonalnej

Efekty przedmiotowe:

-potrafi z dystansem oceniać własną wiedzę z zakresu aktywności środków psychoaktywnych i sposobów pomiaru ewentualnych działań ubocznych i leczenia uzależnień;

-potrafi zestawić wiedzę o funkcjonowaniu procesów farmakodynamicznych na tle interakcji z innymi układami biologicznymi człowieka (np. układem wydalniczym, krążenia)

- pokaz

- wykład informacyjny (konwencjonalny)
- wykład konwersatoryjny

- metody oparte na współpracy

Leki antypsychotyczne (neuroleptyki)

Leki antydepresyjne

Leki antylękowe

Leki normotymiczne

Leki prokognitywne

Leki stosowane w zaburzeniach snu

Leki stosowane w leczeniu uzależnień

Leki anty-epileptyczne

Leki i środki psychoaktywne

Inne leki psychotropowe

Głównym celem wykładu jest prezentacja podstawowych pojęć dotyczących budowy chemicznej, efektów działania, powikłań, działań ubocznych najczęściej stosowanych środków oddziałujących na centralny układ nerwowy.

Omówienie farmakologii według schematu:

1. leki antypsychotyczne (neuroleptyki):

• pierwsze próby po I wojnie światowej po nieudanym leczeniu psychoz śpiączkami, wstrząsami, gorączką malaryczną

• są to leki o działaniu antydopaminoergicznym (blokada receptorów D2 w prążkowiu), znoszą objawy psychoz, omamów, urojeń i pobudzenia

• 1949 - pierwsze leki z tej grupy to chloroprometazyna i sole litu ale duże objawy uboczne i wysoka śmiertelność

• 1952 - rezerpina ekstrakt rośliny leczniczej Rauwolfia serpentina (znana w Indiach jako lek na ukąszenia żmij i bezsenność)

• 1959 haloperidol, 1988 – rysperydon, 1968 – sulpyryd, 1975 – klozapina

2. leki antypsychotyczne – mechanizm działania:

• działają głównie na układ dopaminergiczny odpowiadający za „normalność” umysłu

• wpływają na modulowanie nowych wzmocnień, nagród, motywację zachowań

• uwolnienie dopaminy reguluje odczuwanie przyjemności i rozkoszy

• podwyższanie dopaminy zwiększa wrażliwość na bodźce związane z otrzymywaniem nagrody

• leki antypsychotyczne – mechanizm działania: blokowanie receptorów dopaminergicznych znosi mechanizm wyostrzenia „nadświadomości”, stopowanie leczenia, nowy stres, substancje psychoaktywne wywołują lub zaostrzają psychozę, psychologiczny aspekt - powrót krytycyzmu, dystans poznawczy i emocjonalny, plastyczność reagowania na objawy psychozy

• działanie leków antypsychotycznych jest szybkie po osiągnięciu wysokiego poziomu terapeutycznego

3. leki antydepresyjne – antydepresanty:

• XVI wiek – Laudanum - nalewki („arcanum”- przypowieści ) Paracelsius

• XIX wiek Tinctura opii E. Kraeplin

• 1952 pierwszy lek na depresję – iproniazyd (lek na gruźlicę)

• 1957 imipramina

• 1960 – leki trójpierścieniowe

• 1970 - kwas walproinowy

• 1980 – SSRI (Serotoin Selective Reuptake Inhibitors) np. fluoksetyna (Prozac)

• 1990 - escitalopram np. Mozarin

• 2019- około 30- 60 leków na rynku

• leki antydepresyjne – mechanizmy działania: regulacyjny wpływ na neuroprzekaźnictwo serotoninergiczne i noradrenergiczne: obniżenie degradacji monoamin (NA, 5HT) selektywne lub nie np. inhibitory MAO - hamowanie wychwytywania zwrotnego NA, 5HT, bezpośrednie oddziaływania na receptory postsynaptyczne w określonym układzie neuroprzekaźników, wpływ na przekazywanie sygnałów wewnątrz neuronu (stężenie wtórnych przekaźników, ekspresja procesów transkrypcji), oddziaływanie na oś podwzgórze- przysadka- nadnercz

• uwaga! efekt terapeutyczny zaczyna się po 10 – 14 dniach a poprawa po następnych 7 – 14 dniach

4. leki przeciwlękowe - anksjolityki

• łagodzą i usuwają objawy lękowe somatyczne i psychiczne

• obniżają poczucie zagrożenia, obawy o złe wydarzenia

• zmniejszają uczucie bezradności

• likwidują objawy somatyczne – napięcia mięśniowego, drżenia, nadmiernej potliwości, kołatania serca, parcia na mocz, różnego rodzaju bólów

• uwaga! działają inaczej niż sedacja neuroleptyczna czyli stłumienie, apatia, zobojętnienie, redukcja aktywności życiowej

• prekursory roślinne : dziurawiec (Hypericum perforatum), Kava – kava (Piper methysticum), kozłek lekarski (Valeriana officinalis, miłorzęb (Ginko – biloba)

• przełom w leczeniu leku: benzodiazepiny

• odkryte w USA w latach 50- tych jako „tabletka szczęścia”

• leki przeciwlękowe (anksjolityki) – przeciwwskazania:

o brak wskazań w sytuacjach klinicznych podejrzanych o współudział lęku w powstawaniu objawów chorobowych

o uzależnienia od środków psychoaktywnych wszelkiego rodzaju

o nadwrażliwość na leki

o niewydolność oddechowa (astma, rozedma, mukowiscydoza, zapalenie oskrzeli i płuc)

o zatrucia (etanol)

o miastenia, jaskra

o ciąża, laktacja

5. leki normotymiczne:

• są to leki normalizujące zaburzeni a nastroju (mood stabilizer, normothymics)

• zastosowanie głównie w chorobie dwubiegunowej

• 1963 – pierwsze leki – sole litu w epizodach manii

• 1963 - karbamazepina jako lek przeciwpadaczkowy

• 1963 – kwas walproinowy

• klozapina i lamotrygina – leki obecnie stosowane w leczeniu zaburzeń afektu, mechanizm działania związany z transportem sodu w mechanizmie pompy sodowo-potasowej w błonie komórkowej

6. Leki i środki prokognitywne – nootropowe:

• poprawiają funkcje pamięciowe, u osób z osłabioną sferą poznawczą

• działania wielopoziomowe poprzez złożone procesy neurofizjologiczne i chemiczne

• oddziaływają na nastrój, emocje, świadomość, koncentrację, uwagę, motywacje

• kryteria podziału, działania bardzo zagmatwane i nieuregulowane

7. Leki i środki stosowane w zaburzeniach snu:

• sen to stan fizjologiczny cyklicznych zmian mózgu

• zaburzenia snu możliwe są w trakcie zasypiania i wybudzania, przejścia NREM w REM w trakcie cyklu snu związane ze zmianami aktywności neuroprzekaźników

• regulacja snu zależy od systemu acetylocholiny, serotoniny, noradrenaliny, dopaminy, histaminy, glutaminianu, kwasu γ aminomasłowego (GABA), glicyny i wielu innych

• istotne jest znaczenie metod behawioralnych w mechanizmach homeostazy i regulacji rytmów okołodobowych

• często współtowarzyszą inne schorzenia: zespół niespokojnych nóg, zespół bezdechu sennego

• bezsenność przygodna, krótkotrwała - leczenie od kilku dni do 4 tygodni

• powyżej 4 tygodni leczenie jest niebezpieczne z powodu narastania tolerancji i uzależnienia od chemicznych substancji, odstawianie leków nasennych – objawy abstynencji do 6 miesięcy

8. Leki i środki oddziałujące na mózg stosowane w uzależnieniach:

• stosowane w zapobieganiu nawrotom, w celu zmniejszenia dawki preparatu uzależniającego:

• alkohol

• akamprozat (analog GABA), naltrexon (bloker opioidowy),

• Disulfiram, Anticol, Esperal (silna reakcja „umierania” po spożyciu alkoholu, tzw. „wszywki”)

• opioidy

• metadon (agonista receptorów opioidowych takich jak np. heroina, morfina) –mniejsza euforia, brak tolerancji, mniejsza supresja oddechowa

• nalokson - (agonista receptorów opioidowych – heroina, morfina) stosowany w detoksykacji opioidowej

9. Leki i środki stosowane w leczeniu padaczki (atyepileptyczne):

• stosowane w padaczce, w zaburzeniach zachowania, bólach, bezsennościach, w zespołach odstawiennych, zaburzeniach afektywnych (nastroju)

• oddziaływują głównie na układ gabaergiczny, glutaminergiczny, serotoninoergiczny, dopaminoergiczny, na kanały jonowe sodowe i wapniowe

• leczenie zaczyna się monoterapią a przy braku poprawy dołącza się kolejny lek

• objawy uboczne – nadmierna sedacja, bóle i zawroty głowy, zmęczenie, bóle brzucha, zmiany skórne (wysypkowe)

• interakcje – głównie z innymi lekami psychotropowymi (gabapentyna), z lekami przeciwkrzepliwymi

10. Substancje i środki psychoaktywne :

• Klasyfikacja według podziału WHO:

o grupa pierwsza: uspokajające, hipnotyczne, hamują działanie CNS: alkohol, barbiturany, chloroform, eter, leki nasenne

o grupa druga: środki stymulujące CNS - kofeina, kokaina, nikotyna, amfetaminy, kardiazol, strychnina

o trzecia grupa: środki narkotyczne euforyczne, pochodne opium (opioidy) np. heroina, morfina, kodeina i samo opium

o czwarta grupa: środki antypsychotyczne, leki neuroleptyczne, trankwilizatory, związki litu, leki antydepresyjne, np. prozac, antypsychotyczne np. clozapina

o piąta grupa: halucynogeny, środki psychodeliczne LSD, meskalina, psylocybina, marihuana, haszysz, syntetyki np. MDMA

• substancje psychoaktywne i zaburzenia spowodowane ich przyjmowaniem:

• stany kliniczne wywołane środkami psychoaktywnymi:

• ostre zatrucia

• szkodliwe używanie substancji

• uzależnienia (np. barbiturany, opioidy, etanol)

• zespoły abstynencyjne (np. delirium tremens)

• zespoły abstynencyjne z zaburzeniami świadomości

• zaburzenia psychotyczne (np. kanabinole)

• zespoły amnestyczne (np. konfabulacje Korsakowa)

• późne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (np. agresja, samobójstwa, zabójstwa

• substancje psychoaktywne:

• alkohol, etanol – pijących szkodliwie około 7-13% populacji, około 800 tys. uzależnionych w Polsce,

• ostre zatrucie – powyżej 40 g etanolu (piwo 500 ml – 25 g etanolu), początkowo podniecenie, wzrost aktywności, potem depresja układu oddechowego, krążeniowego, zaburzenia świadomości, urojenia, śmierć

• przewlekłe zatrucie – uszkodzenie wielonarządowe (marskość wątroby, kardiomiopatia, encefalopatia, nowotwory, zaburzenia poznawcze (pamięci, koncentracji, orientacji), padaczka, degradacja osobista i społeczna, samobójstwa

• substancje psychoaktywne: nikotyna

• grupa alkaloidów purynowych: C10H14N2

• agonista receptora cholinergicznego, w mózgu i w układzie obwodowym

• dodatkowo zwiększa wydzielanie dopaminy w jądrze półleżącym, podobnie jak kokaina

• zmniejsza uczucie głodu, bólu, przyspiesza akcję serca, w dużych dawkach halucynacje i zgony

• decydujący wpływ na silne uzależnienie od papierosów ma występowanie w dymie tytoniowym inhibitorów monoaminooksydazy (w szczególności harman i norharman)

• substancje psychoaktywne:

o opioidy (opium, heroina):

 już po kilkukrotnym użyciu środka następuje stała potrzeba używania

 nastawienie na oddziaływanie psychiczne szybciej uzależnia

 szybciej uzależniają środki euforyzujące („kompot”)

 mak lekarski (Papaver somniferum) ma głównie działanie przeciwbólowe, uspokajające, nasenne, odurzające

 lek kodeina (Codipar, Codeini) jako lek przeciwkaszlowy

 morfina – lek przeciwbólowy, papaveryna – lek przeciwspastyczny (kolki jelitowe)

 heriona jako „brown sugar” do palenia

o kanabinole – (konopie, marihuana, haszysz, olej haszyszowy), powodują silne uzależnienie

o konopie indyjskie - Cannabis sativa 2,9–4,3% światowej populacji w wieku 15–64 lat (129–191 mln osób) używało marihuany w roku 2008, przy czym w Ameryce Północnej - 9,9%, a w Europie Zachodniej i Środkowej na około 7,7%

o psychotropowo działa tetrahydrokannabinol (THC) - w zależności od warunków, odmiany i przyjętej dawki działanie: uspokajające lub rozdrażniające, euforyzujące, przeciwbólowe, pobudzające apetyt, rozkurczające mięśnie, zmniejszające ciśnienie śródgałkowe i rozszerzające oskrzela

o kokaina

 benzoilometylekgonina, alkaloid ekstrahowany z liści koki (Erythroxylon coca)

 często domieszki strychniny, amfetaminy, lidokainy, paracetamolu

 silnie wpływa na przekaźniki dopaminergiczne i serotoninoergiczne

 palona w postaci ‘cracku’

 działanie: pobudzenie, euforia, zwiększa pewność siebie, jaskrawe wspomnienia, halucynacje

 zatrucia: uszkodzenie serca, krwotoki mózgowe, lęk, majaczenie, wzmożone napięcie mięśniowe

 substancje psychoaktywne: LSD -25

 dietyloamid kwasu lizergowego, zwany „kwasem” – agonista receptora serotoninowego (5HT2A)

 nie uzależnia psychicznie ani fizycznie

 silnie halucynogenny

 występuje wraz amfetaminą jako kolorowe znaczki lub kostki cukru

 halucynacje wzrokowe, słuchowe, dotykowe, nasilenie skrajnych emocji

 zatrucie – poszerzenie źrenic, suchość, drżenie mięśniowe, zaburzenia rytmu serca, hipotonia

o amfetamina

 budowa chemiczna podobna do noradrenaliny

 głównie zażywana doustnie lub palona (metamfetamina), MDMA – 3,4metylendioksymetamfetamina (tabletki ‚ecstasy’)

 nowe pochodne (metoksyamfetamina, parametoksymetamfetamina) mogą prowadzić do zgonu

 silnie pobudza mózg, uwalnia endogenne katecholaminy i hamuje ich rozpad (MAO)

 działanie: wzmaga agresywne zachowania, nasila lęk, działanie halucynogenne

 zatrucie: rozszerzenie źrenic, potliwość, suchość, wzrost ciśnienia tętniczego, zaburzenia rytmu serca, śpiączka, udary mózgu

11. Inne leki i środki psychotropowe:

• hormony tarczycy (Euthyrox) (pobudzenie, niepokój, lęk, bezsenność)

• estrogeny (obniżenie aktywności w menopauzie wywołuje i nasila depresję)

• testosteron (pobudzenie, niepokój, agresja)

• beta-blokery (Propranolol) - działają uspokajająco, antysympatykotonicznie (bradykardia, hipotonia)

• sildenafil (Viagra), Cialis, Levitra – inhibitory fosfodiesterazy, wzmagają erekcję, ejakulację i orgazm (pobudzenie, bezsenność)

• sterydy anaboliczne, hormony – glikokortykoidy (pobudzenie, bezsenność)

• magnez, brom – (działanie sedatywne i uspokajające)

• inne leki, środki i stany kliniczne oddziaływujące na mózg:

• leki

• Amantadyna – lek przeciwwirusowy grypy typu A (nasila przewodnictwo dopaminowe – w leczeniu choroby Parkinsona)

• Atropina - lek antycholinergiczny blokujący układ parasympatoniczny (silne pobudzenie, bezsenność)

• Bromokryptyna (Bremergon) – antyprolaktynowy, leczy mlekotok (zaburzenia równowagi, zawroty głowy)

• inne

• nienasycone kwasy tłuszczowe – typu omega 3 i 6 (kwas linolenowy i arachidonowy), wpływ na plastyczność neuronalną i synaptogenezę

• stany kliniczne

• tlenek węgla, hipo lub hiper glikemia (glukoza), hipo - natremia (wysoki lub niski sód), kwasica krwi (pH<7.35), zasadowica krwi (ph>7,45), wysoka kreatynina, anemia (zmęczenie, zaburzenia świadomości, równowagi)

Kalat J. Biologiczne podstawy psychologii. Wydawnictwo Naukowe, PWN. Warszawa 2006

Bear M, Connors B, Paradiso M. Neuroscience. Exploring the Brain. Fourth Edition. Wolters Kluwer 2016

Wciórka J, Pużyński S, Rybakowski J. (red.) Psychiatria. T. 1,2,3. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2012

Szajewski J, Klimaszyk D. [w:] Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych. Medycyna Praktyczna, Kraków 2014

ICD -10, ICD -11, DSM 5, RDoC (National Mental Health Instutute - USA)

Egzamin pisemny: test jednokrotnego wyboru

60% - 3

70% - 3.5

80% - 4

90% - 4.5

100% - 5

Nie dotyczy