Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu - Centralny punkt logowania
Strona główna

Historia języka rosyjskiego

Informacje ogólne

Kod przedmiotu: 2514-s1ROS2L-HJR-C
Kod Erasmus / ISCED: (brak danych) / (0232) Literatura i językoznawstwo Kod ISCED - Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Kształcenia (International Standard Classification of Education) została opracowana przez UNESCO.
Nazwa przedmiotu: Historia języka rosyjskiego
Jednostka: Wydział Humanistyczny
Grupy: Przedmioty obowiązkowe, II rok 2 semestr, filologia rosyjska (s1)
Punkty ECTS i inne: 2.00 Podstawowe informacje o zasadach przyporządkowania punktów ECTS:
  • roczny wymiar godzinowy nakładu pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się dla danego etapu studiów wynosi 1500-1800 h, co odpowiada 60 ECTS;
  • tygodniowy wymiar godzinowy nakładu pracy studenta wynosi 45 h;
  • 1 punkt ECTS odpowiada 25-30 godzinom pracy studenta potrzebnej do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się;
  • tygodniowy nakład pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się pozwala uzyskać 1,5 ECTS;
  • nakład pracy potrzebny do zaliczenia przedmiotu, któremu przypisano 3 ECTS, stanowi 10% semestralnego obciążenia studenta.
Język prowadzenia: rosyjski
Wymagania wstępne:

Podstawy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.

Rodzaj przedmiotu:

przedmiot obowiązkowy

Całkowity nakład pracy studenta:

wykład:

godziny kontaktowe: 51 godz. (godziny wykładu: 30 godz.; dyżury konsultacyjne i kontakt mailowy: 21 godz.); praca własna studenta (opanowanie materiału teoretycznego na podstawie studiów literaturowych, przygotowanie się do sprawdzianu zaliczeniowego/egzaminu): 49 godz.

ćwiczenia:

godziny kontaktowe: 70 godz. (godziny zajęć ćwiczeniowych: 60 godz.; dyżury konsultacyjne i kontakt mailowy: 10 godz.); praca własna studenta (rozwiązywanie praktycznych zadań domowych; przygotowanie się do kolokwium): 30 godz.

Łącznie (wykład + ćwiczenia): 200 godz. (4 pkt. ECTS + 4 pkt. ECTS)


Od 2020/2021L:

wykład:

godziny kontaktowe: 51 godz. (godziny wykładu: 30 godz.; dyżury konsultacyjne i kontakt mailowy: 21 godz.); praca własna studenta (opanowanie materiału teoretycznego na podstawie studiów literaturowych, przygotowanie się do sprawdzianu zaliczeniowego/egzaminu): 49 godz.

ćwiczenia:

godziny kontaktowe: 80 godz. (godziny zajęć ćwiczeniowych: 60 godz.; dyżury konsultacyjne i kontakt mailowy: 20 godz.); praca własna studenta (rozwiązywanie praktycznych zadań domowych; przygotowanie się do kolokwium): 45 godz.

Łącznie (wykład + ćwiczenia): 125 godz. [9 pkt. ECTS = 2 pkt.+2 pkt. (semestr lV) + 3 pkt.+2 pkt. (semestr V)]




Efekty uczenia się - wiedza:

Student dysponuje podstawowymi wiadomościami z zakresu historii kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego i fleksyjno-składniowego [K_W01, K_W02]; zna charakterystyczne cechy gwarowe wschodniosłowiańskiego (głównie wielkoruskiego) obszaru językowego [K_W13]; orientuje się w podobieństwach i różnicach w rozwoju historycznym języków wschodniosłowiańskich [K_W13]; posiada wiedzę na temat historycznych uwarunkowań powstania i rozwoju pisma i piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego [K_W08]; zna podstawową terminologię i metodologię badań językoznawstwa diachronicznego [K_W03, K_W07].


Od 2020/2021L:

Student:

W1: dysponuje podstawowymi wiadomościami z zakresu historii kształtowania się rosyjskiego systemu fonetycznego i fleksyjno-składniowego [K_W01, K_W02]; W2: zna charakterystyczne cechy gwarowe wschodniosłowiańskiego (głównie wielkoruskiego) obszaru językowego [K_W11]; W3: orientuje się w podobieństwach i różnicach w rozwoju historycznym języków wschodniosłowiańskich [K_W11]; W4: posiada wiedzę na temat historycznych uwarunkowań powstania i rozwoju pisma i piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego [K_W06, K_W08]; W5: zna cechy charakterystyczne cs. zabytków redakcji ruskiej w opozycji do zabytków staroruskich [K_W13]; W6: zna podstawową terminologię i metodologię badań językoznawstwa diachronicznego [K_W03, K_W07].


Uwaga! Zmiana efektów uczenia się (zob. Informacje o zajęciach w cyklu 2022/23L - Zajęcia: Wykład - Informacje wspólne dla wszystkich grup: Efekty uczenia się. Metody i kryteria oceniania).


Efekty uczenia się - umiejętności:

Student rozumie treści opracowań w języku rosyjskim dotyczących omawianych na zajęciach zagadnień [K_U02]; praktycznie wykorzystuje wiedzę z zakresu fonetyki i morfologii historycznej języka rosyjskiego, a także z dialektologii wschodniosłowiańskiej (wyszukuje, selekcjonuje i użytkuje informacje potrzebne do rozwiązywania konkretnych zadań) [K_U01]; przeprowadza analizę form poświadczonych w zabytkach piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego; rozpoznaje i wyjaśnia procesy językowe odzwierciedlone w analizowanych formach; umieszcza je w czasie i przestrzeni językowej wschodniosłowiańskiej [K_U12]; rozumie znaczenie analizowanych form staroruskich i cerkiewnoruskich [K_U02]; rozpoznaje różne typy zabytków dawnego piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego i wskazuje na charakterystyczne cechy ich języka [K_U21]; przygotowuje pisemne i ustne prezentacje/referaty na zadany temat [K_U14, K_U15].


Od 2020/2021L:

Student:

U1: rozumie treści opracowań w języku rosyjskim dotyczących omawianych na zajęciach zagadnień [K_U02, K_U19]; U2: praktycznie wykorzystuje wiedzę z zakresu fonetyki i morfologii historycznej języka rosyjskiego, a także z dialektologii wschodniosłowiańskiej (wyszukuje, selekcjonuje i użytkuje informacje potrzebne do rozwiązywania konkretnych zadań) [K_U01, K_U03, K_U04, K_U07]; U3: przeprowadza analizę form poświadczonych w zabytkach piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego; rozpoznaje i wyjaśnia procesy językowe odzwierciedlone w analizowanych formach; umieszcza je w czasie i przestrzeni językowej wschodniosłowiańskiej [K_U01, K_U03, K_U04, K_U07]; U4: rozumie znaczenie analizowanych form staroruskich i cerkiewnoruskich [K_U02]; U5: rozpoznaje różne typy zabytków dawnego piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego i wskazuje charakterystyczne cechy ich języka [K_U03, K_U04]; U6: przygotowuje pisemne i ustne prezentacje/referaty na zadany temat [K_U14, K_U15].


Uwaga! Zmiana efektów uczenia się (zob. Informacje o zajęciach w cyklu 2022/23L - Zajęcia: Ćwiczenia - Informacje wspólne dla wszystkich grup: Efekty uczenia się. Metody i kryteria oceniania).


Efekty uczenia się - kompetencje społeczne:

Student ma świadomość przydatności zdobytych wiedzy i umiejętności z historii języka rosyjskiego do utrwalenia i pogłębienia swoich kompetencji w zakresie tegoż języka w ogóle [K_K01]; zdaje sobie sprawę z roli i znaczenia dawnego piśmiennictwa Słowian Wschodnich dla ich kulturalnego rozwoju [K_K05].


Od 2020/2021L:

Student:

K1: ma świadomość przydatności zdobytych wiedzy i umiejętności z historii języka rosyjskiego do utrwalenia i pogłębienia swoich kompetencji w zakresie tegoż języka w ogóle [K_K01]; K2: zdaje sobie sprawę z roli i znaczenia dawnego piśmiennictwa Słowian Wschodnich dla ich kulturalnego rozwoju [K_K03]; K3: jest przygotowany do sprawnego poruszania się w rosyjskim obszarze kulturowym [K_K05].


Uwaga! Zmiana efektów uczenia się (zob. Informacje o zajęciach w cyklu 2022/23L - Zajęcia: Wykład. Zajęcia: Ćwiczenia - Informacje wspólne dla wszystkich grup: Efekty uczenia się. Metody i kryteria oceniania).


Metody dydaktyczne:

Wykład z elementami pokazu multimedialnego.


Konwersacja; praktyczna analiza wyselekcjonowanych form oraz fragmentów tekstu, pochodzących z zabytków z różnych okresów rozwoju języka rosyjskiego pod względem odzwierciedlonych w nich zmian historyczno-językowych; referaty.

Metody dydaktyczne eksponujące:

- pokaz

Metody dydaktyczne podające:

- wykład informacyjny (konwencjonalny)
- wykład konwersatoryjny

Metody dydaktyczne poszukujące:

- ćwiczeniowa
- klasyczna metoda problemowa
- referatu

Skrócony opis:

Celem kształcenia w ramach wykładów z „Historii języka rosyjskiego” (II-III r. fil. ros.; studia dzienne I st.; 30 godz.) jest zdobycie przez studentów podstawowych wiadomości na temat historycznego formowania się rosyjskiego systemu graficzno-fonetycznego, fleksyjno-składniowego (z uwzględnieniem cech gwarowych) oraz na temat społeczno-politycznych i religijnych uwarunkowań powstania i rozwoju piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego (staroruskiego, cerkiewnoruskiego, rosyjskiego); wykłady kończą się zaliczeniem z oceną, po semestrze 4. oraz egzaminem, po semestrze 5.

Celem kształcenia w ramach ćwiczeń z „Historii języka rosyjskiego” (II-III r. fil. ros.; studia dzienne I st.; 60 godz.) jest zdobycie przez studentów umiejętności w zakresie analizy historycznych przemian językowych (w obrębie fonetyki, morfologii i składni), odzwierciedlonych w zabytkach piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego; zajęcia kończą się zaliczeniem z oceną, po semestrze 4. i po semestrze 5.

Pełny opis:

Wykład obejmuje następujące zagadnienia:

1. Wprowadzenie do historii języka rosyjskiego [rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; periodyzacja historii języka rosyjskiego – główne etapy i ich charakterystyka].

2. Źródła poznania historii języka rosyjskiego [cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy (orto)grafii].

3. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego [przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych].

4. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

5. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

6. Z historii języka literackiego na Rusi [„pierwsza fala wpływów południowosłowiańskich”; tzw. cerkiewnosłowiańska redakcja ruska; zabytek redakcji (staro)ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; przegląd lokalnych odmianek staroruskich; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi].

7. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

8. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

9. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

10. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

11. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

12. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

13. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

14. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

15. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [osobliwości fonetyczne gwar: północno- środkowo- i południoworosyjskich].

16. Przekształcenia w systemie deklinacyjnym. Rozwój kategorii gramatycznych strus. rzeczownika – liczby, przypadka, żywotności [historia liczby podwójnej: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania liczby podwójnej mnogą w zabytkach staroruskich, pozostałości dualu we współczesnym języku rosyjskim; historia wołacza: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania wołacza mianownikiem w zabytkach staroruskich, pozostałości vocativu w rosyjskim języku literackim; zachowanie wołacza w języku ukraińskim i – częściowo – w białoruskim; narodziny i rozwój kategorii żywotności: przyczyny, kolejne etapy i ich chronologizacja, wyjątki od kategorii żywotności we współczesnym języku rosyjskim].

17. Staroruskie a współczesne formy rzeczownika – przegląd zmian [przykłady zmian w poszczególnych typach deklinacyjnych: zmiany wywołane przyczynami fonetycznymi, wpływy wewnątrz- i międzydeklinacyjne, rywalizacja końcówek mianownika i biernika itp.; zmiany w końcówkach liczby pojedynczej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie pojedynczej; zmiany w końcówkach liczby mnogiej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie mnogiej].

18. Rozwój staroruskiego zaimka [zmiany w zakresie zaimków nierodzajowych; zmiany w zakresie zaimków rodzajowych].

19. Kształtowanie się form współczesnego rosyjskiego przymiotnika [główne zmiany i ich przyczyny w zakresie: odmiany prostej w stopniu równym, odmiany złożonej w stopniu równym, form stopnia wyższego i najwyższego].

20. Liczebnik – zanik starych form i kształtowanie się nowych [zmiany w deklinacji różnych typów liczebnika: główny, porządkowy, zbiorowy, ułamkowy].

21. Przekształcenia w systemie koniugacyjnym. Zmiany w formach czasu teraźniejszego/przyszłego prostego w trybie oznajmującym i rozkazującym. Kształtowanie się kategorii aspektu [staroruski a współczesny rosyjski praesens/futurum proste; wyrażanie dokonaności/ niedokonaności czasownika; staroruski a współczesny rosyjski imperativus; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie czasownika].

22. Zmiany w formach czasu przeszłego – aorystu, imperfectu, perfectu, plusquamperfectu [staroruski a współczesny rosyjski czas przeszły – przegląd zmian i ich przyczyny].

23. Zmiany w formach czasu przyszłego złożonego [staroruski a współczesny rosyjski czas przyszły – przegląd zmian i ich przyczyny].

24. Zmiany w nieosobowych formach czasownika. Kategoria strony [główne zmiany w zakresie: imiesłowów czynnych i biernych czasu teraźniejszego i przeszłego, infinitivu, supinum; składniowe konstrukcje imiesłowowe; konstrukcje z bezokolicznikiem i supinum; przykłady zjawisk gwarowych w zakresie nieosobowych form czasownika].

25. Język piśmiennictwa rosyjskiego XV-XVII w. [tzw. „druga fala wpływów południowosłowiańskich”; warstwa cerkiewnosłowiańska a warstwa potoczna w utworach; nowa – „trzecia fala cerkiewszczyzny”].

26. Język utworów XVIII w. [warstwa językowa utworu a reprezentowany przez niego gatunek literacki; kryzys języka cs.; prymat języka potocznego; napływ europeizmów].

27. Rosyjski język literacki – od Puszkina po współczesność [rola pisarzy rosyjskich w ostatecznym wykształceniu się rosyjskiej normy literackiej; główne kierunki normalizacji języka; współczesne tendencje rozwojowe języka rosyjskiego].

Na ćwiczeniach realizowane są:

1. Główne prawa rozwojowe języka prasłowiańskiego i ich odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim systemie wokalicznym. Pochodzenie i rozwój wschodniosłowiańskich samogłosek – epoka przedpiśmienna [zmiany spowodowane prawem korelacji palatalności; przegłos ě ≥a w położeniu po j, č, ž, š; zmiany spowodowane prawem wiązania iloczasu z barwą; procesy realizujące prawo sylab otwartych: monoftongizacja i rozpad dyftongów, rozwój połączeń dyftongicznych z n ≤ n, m – powstanie samogłosek nosowych; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek w epoce przedpiśmiennej; zanik samogłosek nosowych; zanik joty interwokalicznej, upodobnienia i ściągnięcia samogłosek; kres wschodniosłowiańskiego iloczasu; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek u schyłku epoki przedpiśmiennej].

2. Odzwierciedlenie głównych tendencji rozwojowych języka ps. we wschodniosłowiańskim systemie konsonantycznym. Pochodzenie i wartość wschodniosłowiańskich spółgłosek i grup spółgłoskowych [prawo i, u, r, k(g)A; prawo korelacji palatalności – jotacyzacja, zmiana grupy kt’(gt’), palatalizacja: I, II i III; prawo sylab otwartych – zanik wygłosowych spółgłosek, uproszczenie grup spółgłoskowych, przesunięcie granic międzysylabowych; pochodzenie i zanik wschodniosłowiańskich sonantów; sonanty a zwykłe połączenia spółgłosek płynnych z jerami; wtórne zmiękczenie spółgłosek].

3. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

4. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

5. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

6. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

7. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek zmiany i zasięg terytorialny; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany; świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

8. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

9. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

10. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

11. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

12. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

13. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [gwarowe cechy fonetyczne].

14. Przekształcenia w systemie deklinacyjnym. Rozwój kategorii gramatycznych staroruskiego rzeczownika – liczby, przypadka, żywotności [historia liczby podwójnej: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania liczby podwójnej mnogą w zabytkach staroruskich, pozostałości dualu we współczesnym języku rosyjskim; historia wołacza: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania wołacza mianownikiem w zabytkach staroruskich, pozostałości vocativu w rosyjskim języku literackim; zachowanie wołacza w języku ukraińskim i – częściowo – w białoruskim; narodziny i rozwój kategorii żywotności: przyczyny, kolejne etapy i ich chronologizacja, wyjątki od kategorii żywotności we współczesnym języku rosyjskim].

15. Staroruskie a współczesne rosyjskie formy rzeczownika – zmiany historyczne [przykłady zmian w poszczególnych typach deklinacyjnych: zmiany wywołane przyczynami fonetycznymi, wpływy wewnątrz- i międzydeklinacyjne, rywalizacja końcówek mianownika i biernika itp.; zmiany w końcówkach liczby pojedynczej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie pojedynczej; zmiany w końcówkach liczby mnogiej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie mnogiej].

16. Rozwój staroruskiego zaimka [zmiany w zakresie zaimków nierodzajowych; zmiany w zakresie zaimków rodzajowych].

17. Kształtowanie się form współczesnego rosyjskiego przymiotnika [główne zmiany i ich przyczyny w zakresie: odmiany prostej w stopniu równym, odmiany złożonej w stopniu równym, form stopnia wyższego i najwyższego].

18. Liczebnik – zanik starych form i kształtowanie się nowych [zmiany w deklinacji różnych typów liczebnika: główny, porządkowy, zbiorowy, ułamkowy].

19. Przekształcenia w systemie koniugacyjnym. Zmiany w formach czasu teraźniejszego/przyszłego prostego i w trybie rozkazującym. Kształtowanie się kategorii aspektu [staroruski a współczesny rosyjski praesens/futurum proste; wyrażanie dokonaności/niedokonaności czasownika; staroruski a współczesny rosyjski imperativus; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie czasownika].

20. Zmiany w formach czasu przeszłego – aorystu, imperfectu, perfectu, plusquamperfectu [staroruski a współczesny rosyjski czas przeszły – przegląd zmian i ich przyczyny].

21. Zmiany w formach czasu przyszłego złożonego [staroruski a współczesny rosyjski czas przyszły].

22. Nieosobowe formy czasownika. Kategoria strony [główne zmiany w zakresie: imiesłowów czynnych i biernych czasu teraźniejszego i przeszłego, infinitivu, supinum; składniowe konstrukcje imiesłowowe; konstrukcje z bezokolicznikiem i supinum; przykłady zjawisk gwarowych w zakresie nieosobowych form czasownika].

23. Charakterystyka językowa piśmiennictwa rosyjskiego XV-XIX w. [przegląd głównych tendencji rozwojowych na przykładzie form wyselekcjonowanych z odpowiednich utworów].

Literatura:

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

3. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

4. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia).

5. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

6. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

7. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357, 366-372).

8. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

9. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

10. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

11. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I-II).

12. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Metody i kryteria oceniania:

Zaliczenie wykładu z oceną po IV semestrze: pisemny sprawdzian zaliczeniowy weryfikujący orientację w omawianych na wykładzie zagadnieniach. Warunkiem zaliczenia sprawdzianu jest zdobycie co najmniej 60% punktów przewidzianych za odpowiedzi.

Egzamin pisemny obejmujący zagadnienia teoretyczne po V semestrze. Warunkiem zdania egzaminu jest zdobycie co najmniej 60% punktów przewidzianych za odpowiedzi.

Zaliczenie ćwiczeń z oceną po IV i V semestrze: ocena bieżącego przygotowania się do zajęć: (1) aktywnego udziału w dyskusji na rozpatrywany na zajęciach temat, (2) umiejętności rozwiązywania zadań praktycznych w ramach analizy form wyekscerpowanych z zabytków, pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego; przygotowanie i zaprezentowanie przez studentów referatów na zadany temat (ocenie podlegać będzie strona merytoryczna i formalna - zgodność z tematem, wyczerpanie tematu, jasność wywodu, komunikatywność wypowiedzi, język i styl, strona techniczna); kolokwium pisemne składające się z zadań praktycznych; warunkiem zaliczenia kolokwium jest zdobycie co najmniej 60% punktów przewidzianych za wykonanie zadań.

Metody oceniania:

pisemny sprawdzian zaliczeniowy z wykładu (po semestrze IV) – K_W01, K_W02, K_W03, K_W07, K_W08, K_W13, K_K01

kolokwium z ćwiczeń (po semestrze IV i V) – K_U02, K_U12, K_U21, K_K01

egzamin pisemny (po semestrze V) – K_W01, K_W02, K_W03, K_W07, K_W08, K_W13, K_K01

Kryteria oceniania:

Wykład – zaliczenie na ocenę (po semestrze IV) na podstawie pisemnego sprawdzianu weryfikującego orientację w omawianych na wykładzie zagadnieniach teoretycznych (K_W01, 02, 03, 07, 08, 13, K_K01); egzamin pisemny (po semestrze V) w formie pytań teoretycznych (K_W01, 02, 03, 07, 08, 13, K_K01); wymagany próg na ocenę: dostateczną - 60%, dostateczną plus - 70% , dobrą - 80%, dobrą plus - 90%, bardzo dobrą - 95%.

Ćwiczenia – zaliczenie na ocenę na podstawie: bieżącego przygotowania się do zajęć [aktywnego udziału w dyskusji na rozpatrywany na zajęciach temat (K_W01, 02, 03, 13, K_U01, 02, K_K01, 05) oraz umiejętności rozwiązywania zadań praktycznych w ramach analizy form wyekscerpowanych z zabytków, pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego (K_U01, 02, 12, 21, K_K01)]; przygotowania i zaprezentowania referatu na zadany temat [ocenie podlegać będzie strona merytoryczna i formalna – zgodność z tematem, wyczerpanie tematu, jasność wywodu, komunikatywność wypowiedzi, język i styl, strona techniczna] (K_U01, 14, 15); kolokwium pisemnego składającego się z zadań praktycznych (K_U02, 12, 21, K_K01); wymagany próg na ocenę: dostateczną - 60%, dostateczną plus - 70%, dobrą - 80%, dobrą plus - 90%, bardzo dobrą - 95%.

Od 2020/2021L:

Metody oceniania:

pisemny sprawdzian zaliczeniowy z wykładu (po semestrze IV) – K_W01, K_W02, K_W03, K_W06, K_W07, K_W08, K_W11, K_W13, K_U19, K_K01

kolokwium z ćwiczeń (po semestrze IV i V) – K_U01, K_U02, K_U03, K_U04, K_U07, K_K01

egzamin pisemny (po semestrze V) – K_W01, K_W02, K_W03, K_W06, K_W07, K_W08, K_W11, K_W13, K_U19, K_K01

Kryteria oceniania:

Wykład – zaliczenie na ocenę (po semestrze IV) na podstawie pisemnego sprawdzianu weryfikującego orientację w omawianych na wykładzie zagadnieniach teoretycznych (K_W01, 02, 03, 06, 07, 08, 11, 13, K_U19, K_K01); egzamin pisemny (po semestrze V) w formie pytań teoretycznych (K_W01, 02, 03, 06, 07, 08, 11, 13, K_U19, K_K01); wymagany próg na ocenę: dostateczną - 60%, dostateczną plus - 70% , dobrą - 80%, dobrą plus - 90%, bardzo dobrą - 95%.

Ćwiczenia – zaliczenie na ocenę na podstawie: bieżącego przygotowania się do zajęć [aktywnego udziału w dyskusji na rozpatrywany na zajęciach temat (K_W01, 02, 03, 06, 07, 08, 11, 13, K_U01, 02, K_K01, 05) oraz umiejętności rozwiązywania zadań praktycznych w ramach analizy form wyekscerpowanych z zabytków, pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego (K_U01, 02, 03, 04, 07, K_K01)]; przygotowania i zaprezentowania referatu na zadany temat [ocenie podlegać będzie strona merytoryczna i formalna – zgodność z tematem, wyczerpanie tematu, jasność wywodu, komunikatywność wypowiedzi, język i styl, strona techniczna] (K_U01, 14, 15); kolokwium pisemnego składającego się z zadań praktycznych (K_U01, 02, 03, 04, 07, K_K01); wymagany próg na ocenę: dostateczną - 60%, dostateczną plus - 70%, dobrą - 80%, dobrą plus - 90%, bardzo dobrą - 95%.

Uwaga! Zmiana efektów uczenia się (zob. Informacje o zajęciach w cyklu 2022/23L - Zajęcia: Wykład - Informacje wspólne dla wszystkich grup: Efekty uczenia się. Metody i kryteria oceniania).

Zajęcia w cyklu "Semestr letni 2021/22" (zakończony)

Okres: 2022-02-21 - 2022-09-30
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Ćwiczenia, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Arleta Szulc
Prowadzący grup: Arleta Szulc
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Ćwiczenia - Zaliczenie na ocenę
Skrócony opis:

Celem kształcenia w ramach ćwiczeń z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 30 godz.) jest zdobycie przez studentów umiejętności przeprowadzania praktycznych analiz przykładów, wyselekcjonowanych z zabytków pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego, pod kątem odzwierciedlonych w nich przemian fonetycznych (obok przemian odnoszących się do języka literackiego eksponowane są zjawiska gwarowe); ćwiczenia kończą się zaliczeniem z oceną.

UWAGA! W zależności od sytuacji dopuszcza się zmianę przewidywanej stacjonarnej formy ćwiczeń (w językach analogicznych do języków wykładu) na częściową bądź całkowitą formę zdalną, z wykorzystaniem platform MS Teams i Moodle. Por. Warianty: A, B, C, D [w:] Zajęcia: Ćwiczenia - Informacje wspólne dla wszystkich grup - Zakres tematów.

***

Џель практических занятий по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 30 часов) – овладеть умением анализировать формы засвидетельствованные в письменных памятниках относящихся к разным периодам в истории русского языка, с точки зрения отражённых в них фонетических изменений (наряду с переменами в области литературного языка указываются диалектные явления). В конце семестра зачёт (оценка).

Pełny opis:

Na ćwiczeniach w semestrze letnim realizowane są następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Główne prawa rozwojowe języka prasłowiańskiego i ich odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim systemie wokalicznym. Pochodzenie i rozwój wschodniosłowiańskich samogłosek – epoka przedpiśmienna [zmiany spowodowane prawem korelacji palatalności; przegłos ě ≥a w położeniu po j, č, ž, š; zmiany spowodowane prawem wiązania iloczasu z barwą; procesy realizujące prawo sylab otwartych: monoftongizacja i rozpad dyftongów, rozwój połączeń dyftongicznych z n ≤ n, m – powstanie samogłosek nosowych; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek w epoce przedpiśmiennej; zanik samogłosek nosowych; zanik joty interwokalicznej, upodobnienia i ściągnięcia samogłosek; kres wschodniosłowiańskiego iloczasu; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek u schyłku epoki przedpiśmiennej].

2. Odzwierciedlenie głównych tendencji rozwojowych języka ps. we wschodniosłowiańskim systemie konsonantycznym. Pochodzenie i wartość wschodniosłowiańskich spółgłosek i grup spółgłoskowych [prawo i, u, r, k(g)A; prawo korelacji palatalności – jotacyzacja, zmiana grupy kt’(gt’), palatalizacja: I, II i III; prawo sylab otwartych – zanik wygłosowych spółgłosek, uproszczenie grup spółgłoskowych, przesunięcie granic międzysylabowych; pochodzenie i zanik wschodniosłowiańskich sonantów; sonanty a zwykłe połączenia spółgłosek płynnych z jerami; wtórne zmiękczenie spółgłosek].

3. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

4. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

5. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

6. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

7. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek zmiany i zasięg terytorialny; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany; świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

8. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

9. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

10. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

11. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

12. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

13. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [gwarowe cechy fonetyczne].

***

Практические занятия – подробные вопросы:

1. Главные законы развития праславянского языка и их отражение в восточнославянской вокальной системе. Происхождение и развитие восточнославянских гласных – дописьменный период (изменения вызванные законом внутрислогового сингармонизма; переход ě ≥ а после йота, ч, ж, ш; процессы вызванные законом изменения количественных различий между гласными качественными; процессы связанные с законом открытого слога: монофтонгизация и распад дифтонгов, развитие дифтонгических сочетаний с н ≤ н, м – образование носовых гласных; восточнославянская вокальная системa в дописьменный период; исчезновение носовых гласных; редукция интервокального йота, уподобление и стяжение гласных; утрата долготы и т.п.; восточнославянская вокальная системa в конце дописьменного периодa).

2. Отражение главных тенденций развития праславянского языка в восточнославянской консонантной системе. Происхождение и развитие восточнославянских согласных и групп согласных (закон i,u,r, k[g]A; закон внутрислогового сингармонизма – йотация, преобразование группы *kt’[gt’], палатализация: I, II, III; закон открытого слога – исчезновение согласных в конце слова, упрощение сочетаний согласных, передвижение границ между слогами, судьба сонантов, сонанты и „обыкновенные” сочетания плавных со сверхкраткими; вторичное смягчение согласных).

3. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сюсюра, закон Шахматова).

4. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

5. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

6. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

7. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

8. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

9. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

10. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

11. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

12. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

13. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

Literatura:

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

5. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

6. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

7. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

8. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

9. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Zajęcia w cyklu "Semestr letni 2022/23" (zakończony)

Okres: 2023-02-20 - 2023-09-30
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Ćwiczenia, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Arleta Szulc
Prowadzący grup: Arleta Szulc
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Ćwiczenia - Zaliczenie na ocenę
Skrócony opis:

Celem kształcenia w ramach ćwiczeń z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 30 godz.) jest zdobycie przez studentów umiejętności przeprowadzania praktycznych analiz przykładów, wyselekcjonowanych z zabytków pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego, pod kątem odzwierciedlonych w nich przemian fonetycznych (obok przemian odnoszących się do języka literackiego eksponowane są zjawiska gwarowe); ćwiczenia kończą się zaliczeniem z oceną.

UWAGA! W zależności od sytuacji dopuszcza się zmianę przewidywanej stacjonarnej formy ćwiczeń (w językach analogicznych do języków wykładu) na częściową bądź całkowitą formę zdalną, z wykorzystaniem platform MS Teams i Moodle. Por. Warianty: A, B, C, D [w:] Zajęcia: Ćwiczenia - Informacje wspólne dla wszystkich grup - Zakres tematów.

***

Џель практических занятий по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 30 часов) – овладеть умением анализировать формы засвидетельствованные в письменных памятниках относящихся к разным периодам в истории русского языка, с точки зрения отражённых в них фонетических изменений (наряду с переменами в области литературного языка указываются диалектные явления). В конце семестра зачёт (оценка).

Pełny opis:

Na ćwiczeniach w semestrze letnim realizowane są następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Główne prawa rozwojowe języka prasłowiańskiego i ich odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim systemie wokalicznym. Pochodzenie i rozwój wschodniosłowiańskich samogłosek – epoka przedpiśmienna [zmiany spowodowane prawem korelacji palatalności; przegłos ě ≥a w położeniu po j, č, ž, š; zmiany spowodowane prawem wiązania iloczasu z barwą; procesy realizujące prawo sylab otwartych: monoftongizacja i rozpad dyftongów, rozwój połączeń dyftongicznych z n ≤ n, m – powstanie samogłosek nosowych; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek w epoce przedpiśmiennej; zanik samogłosek nosowych; zanik joty interwokalicznej, upodobnienia i ściągnięcia samogłosek; kres wschodniosłowiańskiego iloczasu; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek u schyłku epoki przedpiśmiennej].

2. Odzwierciedlenie głównych tendencji rozwojowych języka ps. we wschodniosłowiańskim systemie konsonantycznym. Pochodzenie i wartość wschodniosłowiańskich spółgłosek i grup spółgłoskowych [prawo i, u, r, k(g)A; prawo korelacji palatalności – jotacyzacja, zmiana grupy kt’(gt’), palatalizacja: I, II i III; prawo sylab otwartych – zanik wygłosowych spółgłosek, uproszczenie grup spółgłoskowych, przesunięcie granic międzysylabowych; pochodzenie i zanik wschodniosłowiańskich sonantów; sonanty a zwykłe połączenia spółgłosek płynnych z jerami; wtórne zmiękczenie spółgłosek].

3. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

4. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

5. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

6. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

7. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek zmiany i zasięg terytorialny; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany; świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

8. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

9. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

10. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

11. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

12. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

13. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [gwarowe cechy fonetyczne].

***

Практические занятия – подробные вопросы:

1. Главные законы развития праславянского языка и их отражение в восточнославянской вокальной системе. Происхождение и развитие восточнославянских гласных – дописьменный период (изменения вызванные законом внутрислогового сингармонизма; переход ě ≥ а после йота, ч, ж, ш; процессы вызванные законом изменения количественных различий между гласными качественными; процессы связанные с законом открытого слога: монофтонгизация и распад дифтонгов, развитие дифтонгических сочетаний с н ≤ н, м – образование носовых гласных; восточнославянская вокальная системa в дописьменный период; исчезновение носовых гласных; редукция интервокального йота, уподобление и стяжение гласных; утрата долготы и т.п.; восточнославянская вокальная системa в конце дописьменного периодa).

2. Отражение главных тенденций развития праславянского языка в восточнославянской консонантной системе. Происхождение и развитие восточнославянских согласных и групп согласных (закон i,u,r, k[g]A; закон внутрислогового сингармонизма – йотация, преобразование группы *kt’[gt’], палатализация: I, II, III; закон открытого слога – исчезновение согласных в конце слова, упрощение сочетаний согласных, передвижение границ между слогами, судьба сонантов, сонанты и „обыкновенные” сочетания плавных со сверхкраткими; вторичное смягчение согласных).

3. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сюсюра, закон Шахматова).

4. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

5. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

6. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

7. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

8. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

9. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

10. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

11. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

12. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

13. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

Literatura:

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Zajęcia w cyklu "Semestr letni 2023/24" (w trakcie)

Okres: 2024-02-20 - 2024-09-30
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Ćwiczenia, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Arleta Szulc
Prowadzący grup: Arleta Szulc
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Przedmiot - Zaliczenie na ocenę
Ćwiczenia - Zaliczenie na ocenę
Skrócony opis:

Celem kształcenia w ramach ćwiczeń z „Historii języka rosyjskiego” (II r. fil. ros., semestr IV, 30 godz.) jest zdobycie przez studentów umiejętności przeprowadzania praktycznych analiz przykładów, wyselekcjonowanych z zabytków pochodzących z różnych okresów historii języka rosyjskiego, pod kątem odzwierciedlonych w nich przemian fonetycznych (obok przemian odnoszących się do języka literackiego eksponowane są zjawiska gwarowe); ćwiczenia kończą się zaliczeniem z oceną.

UWAGA! W zależności od sytuacji dopuszcza się zmianę przewidywanej stacjonarnej formy ćwiczeń (w językach analogicznych do języków wykładu) na częściową bądź całkowitą formę zdalną, z wykorzystaniem platform MS Teams i Moodle. Por. Warianty: A, B, C, D [w:] Zajęcia: Ćwiczenia - Informacje wspólne dla wszystkich grup - Zakres tematów.

***

Џель практических занятий по „Истории русского языка” (II курс русской филологии, IV семестр, 30 часов) – овладеть умением анализировать формы засвидетельствованные в письменных памятниках относящихся к разным периодам в истории русского языка, с точки зрения отражённых в них фонетических изменений (наряду с переменами в области литературного языка указываются диалектные явления). В конце семестра зачёт (оценка).

Pełny opis:

Na ćwiczeniach w semestrze letnim realizowane są następujące zagadnienia szczegółowe:

1. Główne prawa rozwojowe języka prasłowiańskiego i ich odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim systemie wokalicznym. Pochodzenie i rozwój wschodniosłowiańskich samogłosek – epoka przedpiśmienna [zmiany spowodowane prawem korelacji palatalności; przegłos ě ≥a w położeniu po j, č, ž, š; zmiany spowodowane prawem wiązania iloczasu z barwą; procesy realizujące prawo sylab otwartych: monoftongizacja i rozpad dyftongów, rozwój połączeń dyftongicznych z n ≤ n, m – powstanie samogłosek nosowych; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek w epoce przedpiśmiennej; zanik samogłosek nosowych; zanik joty interwokalicznej, upodobnienia i ściągnięcia samogłosek; kres wschodniosłowiańskiego iloczasu; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek u schyłku epoki przedpiśmiennej].

2. Odzwierciedlenie głównych tendencji rozwojowych języka ps. we wschodniosłowiańskim systemie konsonantycznym. Pochodzenie i wartość wschodniosłowiańskich spółgłosek i grup spółgłoskowych [prawo i, u, r, k(g)A; prawo korelacji palatalności – jotacyzacja, zmiana grupy kt’(gt’), palatalizacja: I, II i III; prawo sylab otwartych – zanik wygłosowych spółgłosek, uproszczenie grup spółgłoskowych, przesunięcie granic międzysylabowych; pochodzenie i zanik wschodniosłowiańskich sonantów; sonanty a zwykłe połączenia spółgłosek płynnych z jerami; wtórne zmiękczenie spółgłosek].

3. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym [grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa].

4. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie [cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie].

5. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego [pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze].

6. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym [upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka].

7. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja [wiek zmiany i zasięg terytorialny; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany; świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych].

8. Rozwój š, ž, č, šč oraz c [pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach].

9. Rozwój ě [pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.].

10. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos [chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach].

11. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych [wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji].

12. Akanie [definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim].

13. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii [gwarowe cechy fonetyczne].

***

Практические занятия – подробные вопросы:

1. Главные законы развития праславянского языка и их отражение в восточнославянской вокальной системе. Происхождение и развитие восточнославянских гласных – дописьменный период (изменения вызванные законом внутрислогового сингармонизма; переход ě ≥ а после йота, ч, ж, ш; процессы вызванные законом изменения количественных различий между гласными качественными; процессы связанные с законом открытого слога: монофтонгизация и распад дифтонгов, развитие дифтонгических сочетаний с н ≤ н, м – образование носовых гласных; восточнославянская вокальная системa в дописьменный период; исчезновение носовых гласных; редукция интервокального йота, уподобление и стяжение гласных; утрата долготы и т.п.; восточнославянская вокальная системa в конце дописьменного периодa).

2. Отражение главных тенденций развития праславянского языка в восточнославянской консонантной системе. Происхождение и развитие восточнославянских согласных и групп согласных (закон i,u,r, k[g]A; закон внутрислогового сингармонизма – йотация, преобразование группы *kt’[gt’], палатализация: I, II, III; закон открытого слога – исчезновение согласных в конце слова, упрощение сочетаний согласных, передвижение границ между слогами, судьба сонантов, сонанты и „обыкновенные” сочетания плавных со сверхкраткими; вторичное смягчение согласных).

3. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сюсюра, закон Шахматова).

4. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).

5. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).

6. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).

7. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).

8. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).

9. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).

10. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).

11. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).

12. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).

13. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).

Literatura:

W semestrze wykorzystywana jest następująca literatura (В семестре используется следующая литература):

a. podstawowa (основная):

1. Galster I., Zarys gramatyki historycznej języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

2. Kuraszkiewicz W., Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa 1963.

3. Lehr-Spławiński T., Witkowski W., Wybór tekstów do historii języka rosyjskiego, Warszawa 1981.

4. Rieger J., Z dziejów języka rosyjskiego, Warszawa 1998.

b. uzupełniająca (дополнительная):

1. Горшковa К. В., Хабургаев Г. А., Историческая грамматика русского языка, Москва 1981.

2. Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951.

3. Иваницкая Е. Н., Кандаурова Т. Н. и др., Сборник упражнений по истории русского языка, Москва 1986 (pozycja dostępna u prowadzącego zajęcia; сборник у преподавателя).

4. Камчатнов А. М., История русского литературного языка. XI – первая половина XIX века. Москва 2015.

https://www.academia.edu/11926587/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0

5. Kijas A., Ruś, seria: Początki Państw, Poznań 2014.

6. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (szczególnie str.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357; особенно стр.: 40-42, 49-52, 99, 216-217, 356-357).

7. Соболевский А. И., Славяно-русская пaлеография, Leipzig 1970.

8. Содоль Г. В., Историческая грамматика русского языка. Сборник упражнений, Киев 1978.

9. Судавичене Л. В., Сердобинцев Н. Я., Кадькалов Ю. Г., История русского литературного языка, Ленинград 1984 (głównie rozdz. I; прежде всего глава I).

10. Щепкин В. Н., Русская палеография, Москва 1999.

Opisy przedmiotów w USOS i USOSweb są chronione prawem autorskim.
Właścicielem praw autorskich jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.
ul. Jurija Gagarina 11, 87-100 Toruń tel: +48 56 611-40-10 https://usosweb.umk.pl/ kontakt deklaracja dostępności USOSweb 7.0.2.0-1 (2024-03-12)