Historia państwa i prawa polskiego

Wykład.

1. Zagadnienia wstępne – 1 h

• Treść przedmiotu i jego przydatność dla współczesnych zawodów prawniczych.

• Wymagania egzaminacyjne.

• Periodyzacja historii państwa i prawa polskiego

2. Ogólna charakterystyka ustroju dawnej Polski – 3 h

6. II Rzeczpospolita - 12 h

• Geneza niepodległości

• Odrodzenia państwa polskiego. Dzielnicowe organy władzy państwowej

• Odbudowa władz centralnych

• Charakterystyka Konstytucji II RP i ewolucja jej ustroju.

• Administracja centralna, lokalna administracja rządowa ogólna i specjalna, samorząd terytorialny.

• Wymiar sprawiedliwości, sądy powszechne i trybunały.

7. Ziemie polskie w latach II wojny światowej - 3 h

• Sytuacja władz polskich w trakcie II wojny światowej; rząd polski na uchodźctwie, jego struktury i funkcjonowanie.

• Ziemie polskie pod okupacją niemiecką; ziemie wcielone do Rzeszy, Generalne Gubernatorstwo.

• Ziemie polskie pod okupacją radziecką.

8. Polskie Państwo Podziemne – jego organizacja i funkcjonowanie – 3 h

• Początki Polskiego Państwa Podziemnego.

• Polityczne struktury Polskiego Państwa Podziemnego.

• Wojskowe struktury Polskiego Państwa Podziemnego.

• Cywilne struktury Polskiego Państwa Podziemnego.

• Alternatywne wobec PPP struktury władza (skrajna prawica i komuniści).

9. Polska Ludowa – 5 h

• Budowa nowych struktur państwowych w latach 1944-1947.

• Mała Konstytucja z 1947 r.

• Konstytucja PRL z 1952 r. – teoria i praktyka.

• Charakterystyka ustroju państwa w latach 1952-1989 i jego ewolucja.

• Centralne organy państwa (Sejm, rada Państwa, Rada Ministrów)

• Rady narodowe.

• Odbudowa administracji rządowej, reformy lat 70-tych.

• Wymiar sprawiedliwości.

• Kryzys państwa i jego upadek.

Ćwiczenia.

1. Zagadnienia wstępne – 1 h

Treść ćwiczeń, zasady prowadzenia, forma zaliczenia

2. Prawo sądowe II Rzeczypospolitej – 5 h

1. Organizacja i funkcjonowanie komisji kodyfikacyjnej w II RP

Prawo karne materialne II RP

♦ Charakterystyka ogólna kodeksu karnego austriackiego z 1852 r.

♦ Charakterystyka ogólna kodeksu karnego Rzeszy Niemieckiej z. 1871 r.

♦ Charakterystyka ogólna rosyjskiego Kodeksu Tagancewa z 1903 r.

a) dzieje obowiązywania Kodeksu Tagancewa na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej i w pierwszych latach niepodległości

♦ Kodeks karny Makarewicza

a) Ogólna charakterystyka kodeksu – szkoła socjologiczna, zasada indywidualizacji i subiektywizacji odpowiedzialności karnej

b) Krótka charakterystyka instytucji z części ogólnej kodeksu:

Przestępstwo (zbrodnia i występek, wina umyślna i nieumyślna, zamiar), zasady odpowiedzialności (okoliczności wyłączające winę, okoliczności wyłączające karalność, okoliczności wpływające na wyższą/niższą karalność), formy popełnienia przestępstwa (usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo), kary (zasadnicze i dodatkowe, wymiar kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe zwolnienie z odbywania kary), postępowanie z nieletnimi, środki zabezpieczające

♦ Kodeks wykroczeń – Rozporządzenie Prezydenta RP z11 VII 1932 r. - charakterystyka ogólna

Procedura karna II RP

♦ Charakterystyka ogólna rosyjskiej procedury karnej z 1864 r.

♦ Ogólna charakterystyka austriackiego kodeksu procedury karnej z 1873 r.

♦ Ogólna charakterystyka niemieckiego kodeksu procedury karnej z 1979 r.

♦ Ogólna charakterystyka kodeksu z 1932 r.

Model mieszany postępowania karnego, cechy zarówno inkwizycyjne, jak i skargowe, zasada swobodnej oceny dowodów

Prawo cywilne materialne w II RP – źródła

♦ Źródła prawa z okresu zaborów

a) Ziemie centralne – polsko francuskie ustawodawstwo cywilne:

● II i III Księga Kodeksu Napoleona z 1804 r.

● polskie prawo hipoteczne z lat 1818 r. i 1825 r.

● kodeks cywilny Królestwa Polskiego + zmienione prawo rodzinne z 1836 r.

b) Ziemie wschodnie, które nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego – rosyjskie prawo cywilne, przede wszystkim cz. I, t. X Zwodu praw

c) Ziemie zachodnie – kodeks cywilny niemiecki z 1896 r.

d) Ziemie południowe – kodeks cywilny austriacki z 1811 r.; modyfikacja trzema nowelami – z 1914, 1915 i 1916

e) Spisz i Orawa – Prawo węgierskie – z pewnymi wyjątkami prawo austriackie – rozporządzenie Rady Ministrów z 14 IX 1922 r.

♦ Sukcesy i porażki komisji kodyfikacyjnej w zakresie kodyfikacji prawa cywilnego

a) Ustawy: Prawo międzynarodowe prywatne i Prawo międzydzielnicowe prywatne – 2 VII 1923r.

b) Ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych – 5 II 1924 r., zm. rozporządzenie prezydenta RP z 22 III 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych

c) Ustawa o prawie autorskim – 29 III 1926 r.

d) Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – 2 VIII 1926 r.

e) Prawo wekslowe i czekowe – rozporządzenie prezydenta RP z 14 IX 1924 r. zm. pod wpływem konwencji genewskich 1930 r. - ustawa z 28 IV 1936 r.

f) Kodeks zobowiązań – rozporządzenie prezydenta RP z 27 X 1933 (obow. 1 VII 1934 r.)

g) Kodeks handlowy – rozporządzenie prezydenta RP 27 VI 1934 r. (obow. 1 VII 1934 r.)

h) Fiasko kodyfikacji - prawo małżeńskie, prawo rodzinne, prawo rzeczowe, prawo spadkowe, część ogólna prawa cywilnego

Prawo cywilne procesowe w II RP

♦ Rosyjska procedura cywilne z 1864 r.

♦ Niemiecka procedura cywilna z 1877 r.

♦ Austriacka procedura cywilna z 1995 r. (”kleinowska”)

♦ Kodeks postępowania cywilnego – rozporządzenie Prezydenta RP z 29 XI 1930 r. (obow. Od 1 I 1933 r.)

Wybrane gałęzie materialnego prawa cywilnego w II RP

♦ Prawo małżeńskie

a) nieudane próby unifikacji – przyczyny

b) b. zabór pruski - model świecki instytucji małżeństwa

c) b. zabór rosyjski – model wyznaniowy instytucji małżeństwa

● problem małżeństw mieszanych

● problem zmiany miejsca zamieszkania i zmiany wyznania w celu uzyskania korzystnego wyroku w sprawach małżeńskich

● praktyka orzecznicza katolickich sądów biskupich oraz konsystorzy prawosławnych i ewangelickich

● zjawisko legalnej bigamii, wyroki SN z 8 XI 1926 oraz 10 XI 1938 r.

d) b. zabór austriacki – model mieszany

e) stosunki prawne między małżonkami – ustawa z 1 VII 1921 r.

Postępowanie cywilne w II RP

♦ Postępowanie sporne - rozporządzenie Prezydenta RP z 29 XI 1930 r.

♦ Przepisy ogólne, zakres „spraw prywatnych”

♦ Wybrane zasady postępowania

3. Prawo w Polsce Ludowej – 3 h

Charakterystyka ogólna prawa sądowego w procesie kształtowania się i początkach istnienia tzw. Polski Ludowej

♦ Utrzymanie mocy obowiązującej prawa sądowego II RP mimo krytycznego doń stosunku nowej władzy (nazywającej je „kapitalistycznym”, „burżuazyjnym” i „faszystowskim”). Próba „przystosowania” prawa międzywojennego do nowych realiów społeczno–gospodarczo–politycznych i potrzeb nowej władzy.

♦ Próba wprowadzenia zupełnie nowego, kompleksowego systemu prawnego, w celu zbudowania modelowego, „realnego” socjalizmu, zgodnie z doktryną „marksizmu–leninizmu” (socjalizm jako okres przejściowy w drodze do komunizmu, ideologia walki klas, dyktatura proletariatu, przejmowanie przez państwo własności tzw. środków produkcji), w oparciu o doświadczenia praktyki leninowskiego i stalinowskiego prawa Związku Radzieckiego

Prawo karne początków Polski Ludowej

♦ Utrzymanie obowiązywania kodeksu z 1932 r. i jego „uzupełnianie” dodatkowymi regulacjami

♦ Charakterystyka ogólna dekretów mających na celu „rozliczenie” za pomocą represji karnej, istniejących i urojonych przestępstw schyłkowego okresu II RP oraz okresu okupacji

a) tzw. „Sierpniówka” - Dekret z 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko–hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz.U. nr 4, poz. 16, tekst jedn. Dz.U. z 1946 r. nr 69 poz. 377)

b) Dekret z 22 I 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego (Dz. U. nr 5, poz. 46) – wyłącznie do zachowań sprzed 1 IX 1939 r.

c) Dekret z 28 VI 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945 (Dz.U. nr 41, poz. 237)

♦ Charakterystyka ogólna dekretów mających zapewnić prawnokarną ochronę powojennej władzy komunistycznej

a) Dekret z 30 X 1944 r. o ochronie państwa (Dz.U. nr 10, poz. 50)

b) Dekret z 16 XI 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (pierwsza wersja tzw. małego kodeksu karnego) (Dz.U. nr 5, poz. 300)

d) Dekret z 13 VI 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych okresie odbudowy państwa (tzw. „mały k.k.) (Dz.U. nr 53, poz. 300)

♦ Charakterystyka ogólna dekretów i ustaw mających zapewnić ochronę prawnokarną procesowi odbudowy państwa i wprowadzeniu doń nowych urządzeń społeczno–gospodarczo–politycznych, wynikających z ideologicznych założeń socjalizmu

a) Dekret z 16 XI 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (Dz. U. nr 53, poz. 302)

b) Dekret z 12 grudnia 1944 r. o zwalczaniu potajemnego gorzelnictwa (Dz.U. nr 15, poz. 85)

Prawo cywilne początków Polski Ludowej

♦ Obowiązywanie przedwojennego prawa cywilnego w nowych realiach społeczno–polityczno–gospodarczych

♦ Dokończenie dzieła kodyfikacji sądowego prawa cywilnego nie zrealizowanego w pełni w II RP

a) część ogólna prawa cywilnego:

● Prawo osobowe – dekret z 29 VIII 1945 r. - charakterystyka ogólna

● Przepisy ogólne prawa cywilnego – ustawa z 18 VII 1950 r. - charakterystyka ogólna

b) prawo rodzinne i opiekuńcze:

● Prawo małżeńskie osobowe – dekret z 25 IX 1945 r. - instytucja zaręczyn, świeckość instytucji małżeństwa

● Prawo o aktach stanu cywilnego z 25 IX 1945 r. (Dz. U. nr 48, poz. 271)

● Prawo rodzinne – dekret z 22 I 1946 r. - pokrewieństwo, powinowactwo, status dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich

● Prawo opiekuńcze – dekret z 14 V 1946 r. - charakterystyka ogólna

● Prawo małżeńskie majątkowe – dekret z 29 V 1946 r. - stanowisko prawno– majątkowe żony

● Kodeks rodzinny – ustawa z 27 VI 1950 r. - charakterystyka ogólna

● Prawo rzeczowe

● Prawo rzeczowe – dekret z 11 X 1946 r. - charakterystyka ogólna

● Prawo spadkowe – dekret z 8 X 1946 r. - charakterystyka ogólna

● Procedura cywilna – dekret z 12 XI 1946 r.

♦ Napięcie między wprowadzeniem na grunt prawa cywilnego założeń prawa socjalistycznego, a polską i europejską kulturą prawną opartą o własność prywatną i swobodny obrót towarami i usługami

Podstawowe kryteria oceniania:

• Wykład: wiedza udokumentowana na podstawie

egzaminu.

• Ćwiczenia:

- obecność - 30%,

- aktywność - 30%,

- pozytywny wynik kolokwium - 40%

Przy wypełnieniu dwóch pierwszych kryteriów ocena maksymalna –

dst plus

Przy zaliczeniu kolokwium na ocenę pozytywną (7-10 pkt) ocena

ostateczna to dobry, dobry plus lub bdb.

Na ćwiczeniach ocenie podlegają kryteria: W1, W2, U1, U2, K1, K2.

Celem przedmiotu jest wprowadzenie studenta do przedmiotów pozytywnych prezentujących aktualny stan wiedzy: prawa konstytucyjnego, cywilnego, karnego i administracyjnego. Zgodnie z założeniami przedmiotu, zarówno na wykładzie jak i na ćwiczeniach jest przekazywana wiedza o korzeniach współczesnej Polski i jej tradycjach począwszy od powstania państwa polskiego aż po upadek komunizmu. Szczególną uwagę zwraca się na źródła prawa sądowego XVIII – XX w., które, mimo iż straciły swą ważność przez cały czas są wykorzystywane przez dzisiejszy wymiar sprawiedliwości; brak wiedzy historycznoprawnej z tej dziedziny uniemożliwia prawidłowe wyko-nywanie zawodu prawnika.

Zagadnienia egzaminacyjne

Historia państwa i prawa polskiego

1. Organizacja państwa za pierwszych Piastów (władza królewska, urzędy centralne i lokalne, skarb, wojsko). Charakterystyka rozdrobnienia feudalnego na ziemiach polskich.

2. Lokacje na prawie polskim i niemieckim. Charakterystyka średniowiecznego miasta i jego organizacja (ława miejska, rada miejska, trzeci ordynek, cechy i gildie, przywileje miejskie)

3. Wymiar sprawiedliwości w monarchii piastowskiej (sądy książęce, kościelne, prawa niemieckiego).

4. Podstawowe zasady ustrojowe monarchii piastowskiej: z. monarchicznej formy rządu, w tym z. dziedziczności tronu (z. senioratu i pryncypatu); z. koncentracji władzy przez panującego; z. personalizacji władzy państwowej, z. rozporządzalności terytorium przez monarchę)

5. Charakterystyka pojęcia Korony Królestwa Polskiego.

6. Reformy Kazimierza Wielkiego (administracyjne, sądowe, wojskowe, podatkowe, prawne – Statuty Kazimierza Wielkiego).

7. Geneza sejmików ziemskich i sejmu walnego.

8. Organizacja państwa w okresie monarchii stanowej (władza królewska, kompetencje zgromadzeń stanowych, urzędy centralne, urzędy ziemskie, urząd starosty, skarb, wojsko)

9. Zasada sukcesji tronu – Andegawenowie i Jagiellonowie na tronie polskim.

10. Przywileje szlacheckie; nobilitacje; skartabellat i indygenat.

11. Unie polsko-litewskie.

12. Organizacja państwa w okresie bezkrólewia doby wolnych elekcji.

13. Eksorbitancje, artykułu henrykowskie i pacta conventa.

14. Sejm walny – struktura, skład, organizacja, zasady funkcjonowania.

15. Sejmiki szlacheckie – charakterystyka, klasyfikacja funkcjonalna i terytorialna.

16. Konfederacje i rokosze.

17. Urzędy centralne i ziemskie.

18. Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów: zasada podziału stanowego społeczeństwa, zasada suwerenności, wolności obywatelskich i równości szlacht; zasada upośledzenia prawnego mieszczaństwa i poddaństwa chłopów; zasada powiązania państwa i Kościoła katolickiego, zasada pokoju religijnego; zasada poszanowania praw mniejszości etnicznych; zasada suwerenności i jedności Rzplitej; zasada mieszanej formy rządu; zasada podziału władzy; zasada ustroju parlamentarnego; zasada elekcyjności tronu; zasada praworządności i poszanowania partykularnych odrębności prawnych prowincji i ziem; zasada odpowiedzialności monarchy; zasada dożywotniości i niepołączalności urzędów; zasada samorządności; zasada jednomyślności; prawo wolnego głosu i sprzecviwu; zasada wyboru sędziów.

19. Zasady ustrojowe wymiaru sprawiedliwości: zasada sądów stanowych i wspólnotowych; zasada kolegialności; zasada wybieralności sędziów; zasada instancyjności; zasada niezawisłości sędziów; zasada odpowiedzialności sędziów za wydany wyrok; zasada oddzielenia sądownictwa od administracji; prawo łaski (sądy szlacheckie - ziemski, grodzki, podkomorski, wiecowy, sejmikowy, królewskie, nadworne, sejmowy, Trybunał Koronny, kościelne i miejskie))

20. Reformy państwa w latach 1764-1788.

21. Prawa kardynalne.

22. Rada Nieustająca.

23. Komisja Edukacji Narodowej.

24. Konstytucja 3 Maja – charakterystyka ustroju społecznego i politycznego

25. Dzielnicowe organy władzy państwowej na ziemiach polskich w latach 1916-1922.

26. Odbudowa władz centralnych, Tymczasowy Naczelnik Państwa.

27. Charakterystyka ustroju i Konstytucji II RP

28. Zasady prawa wyborczego do parlamentu w II RP.

29. Zasady wyboru Prezydenta w II RP.

30. Administracja centralna w II RP i zasady odpowiedzialności rządu.

31. Rodzaje i klasyfikacja administracji terytorialnej II RP.

32. Samorząd terytorialny w II RP i jego unifikacja.

33. Prawo karne materialne i procesowe na ziemiach polskich w momencie odzyskania niepodległości.

34. Prawno cywilne materialne i procesowe na ziemiach polskich po odzyskaniu niepodległości.

35. Komisja Kodyfikacyjna II RP – geneza, skład, organizacja, tryb pracy, dorobek.

36. Unifikacja prawa karnego w II RP.

37. Unifikacja prawa cywilnego w II RP.

38. Administracja ziem polskich pod okupacją w latach II wojny światowej (ziemie wcielone do Rzeszy, Generalna Gubernia, okupacja radziecka).

39. Charakterystyka Polskiego Państwa Podziemnego.

40. Komunistyczne organy władzy na ziemiach polskich w 1944 r.

41. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i jego Manifest, Rząd Tymczasowy, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

42. Charakterystyka Małej Konstytucji z 1947 r.

43. Terytorialna administracja rządowa i samorząd w latach 1944-1950.

44. Charakterystyka Konstytucji z 1952 r.

45. Charakterystyka rad narodowych; ewolucja ich roli i znaczenia po 1950 r.

46. Zmiany w prawie karnym po II wojnie światowej.

47. Unifikacja prawa cywilnego po II wojnie światowej

T

Literatura do ćwiczeń.

Podręczniki:

- Historia państwa i prawa Polski (1918–1939), cz. II, red. F. Ryszka, Warszawa 1968

- Lityński, A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2007

- Makiłła D., Naworski Z., Historia prawa na ziemiach polskich. Polska pod zaborami „II Rzeczpospolita”. Zarys wykładu, Toruń 2000

Literatura dodatkowa:

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa (dostępne różne wydania, najnowsze Warszawa 2010).

Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1971 r.

Fiedorczyk P., Komisja specjalna do walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, Białystok 2002 r.

Górnicki L., Prawo cywilne w pracach komisji kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939 r., Wrocław 2000

Górniok O., Ochrona prawno–karna własności społecznej w PRL, Katowice 1974 r.

Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004

Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999 r.

Lityński A., Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Katowice 1991

Machnikowska A., Prawo własności w Polsce w latach 1944–1981. Studium historycznoprawne, Gdańsk 2010